[Umar]

Doğru düşünebilmek için, insan aklının çelişkileri kolayca fark edebilme özelliğinin körelmemiş olması lazımdır. “Bir çelişmeyle karşılaştığı zaman pasif durumda kalmamak insan aklının özel niteliklerinden biridir. Çelişmeyi çözebilmek için hareket geçecektir. İnsanlık tarihindeki her türlü ilerleme buradan kaynaklanır. İnsan, çelişmeleri bilinçli bir şekilde fark edip de buna karşı eylemle tepkide bulunmaktan alıkonacak olursa, bu çelişmelerin varlığı ister istemez inkar edilecektir. Çelişmeleri uyumlu bir hale getirme, böylece onları inkar etme, bireysel hayattaki rasyonalizasyonlarla toplum hayatındaki ideolojilerin (yani sosyal olarak kalıplaşmış rasyonalizasyonların) sayesinde gerçekleşmektedir.


Bununla birlikte, eğer insan aklı yalnızca akla uygun cevaplarla ve gerçekle tatmin olabilseydi, bu ideolojiler etkisiz kalırdı. Şu var ki, kendi kültüründen olan insanların çoğunun paylaştığı ya da güçlü otoritelerin öne sürdüğü düşünceleri gerçekmiş gibi kabul etmek de insanın özelliklerinden biridir. Çelişmeleri uyumlu hale getirmeye çalışan ideolojiler kamuoyu ya da otoriteler tarafından desteklenecek olursa, insanın kendisi tam olarak huzura kavuşmasa bile, insan aklı yatışmış olacaktır”.(E. Fromm, Erdem ve Mutluluk,63)


Akıl,çelişkileri fark edecek güçte yaratılmıştır. İnsanın akıl sayesinde doğruyu yanlışı, iyiyi kötüyü ayırdedebilmesi de, bunun sonucudur. Çocuklar, çelişkileri kendi düzeylerinde kolayca fark edebilirler. Ancak yaş ilerledikçe, çelişkilerin akıl tarafından fark edildiğini fark edebilmek için, özel çaba harcamak gerekmektedir. Toplumsal baskı, şartlanma, çıkarlar, hırs, açgözlülük, arzuların ve zevklerin esiri olmak, insan aklının bu üstün özelliğini günden güne törpülemektedir. Sonunda, akıl, çelişkiler karşısında duyarlılığını yitirmektedir. Kur’ân’ın, “kalbin mühürlenmesi” dediği şey de bu olsa gerektir (Bk.Câsiye,23; Mü’min, 35). Kalbi mühürlenen insan, çelişkilerle kucak kucağa yaşamaktan haz duymaya başlar. Olay ve olguları olduğu gibi değil de, işine geldiği şekilde görür, anlar ve anlamlandırır. Hangi konuda olursa olsun, “bilmeden”, “delilleri olmadan” tartışır, konuşur. Sadece kendi söylediklerinin doğru olduğunu zanneder; zanna uyar. Bu durum, sonuçta, insanın kendisini kandırmasına ve bunun bir hayat tarzı haline gelmesine sebep olmaktadır.


Kur’ân, insan aklının en ileri seviyede etkin olmasını; insanın insanı, eşyayı, olay ve olguları doğru anlamasını ve doğru değerlendirmesini sağlamak amacıyla gelmiştir. Kur’ân, insanoğlunun doğru düşünmesine yardımcı olmak için vardır. Müslüman insan, “bilmediği şeyin ardına düşmemek” (İsra, 36), “zanla hareket etmemek”, delillere dayalı olarak konuşmak zorundadır. Bu ise, öncelikle doğru düşünmeyi gerektirir. Neyi bilip bilmediğini bilmeyen bir insan, doğru düşünmenin ne olup olmadığını da bilmez.


Aklın çelişkiler karşısında duyarsızlaşmasını önlemenin yolu, öncelikle otokritik denilen insanın kendisini eleştirmesi, kendisiyle dürüstçe hesaplaşmayı başarmasıyla mümkün olmaktadır. Ancak, bunun zannedildiği kadar kolay olmadığını da hemen hatırlatmalıyız.


b. Eleştiriye Açık olmamak


İnsan, yaratılışı gereği sınırlı bir varlıktır. Gözümüz belli ışınları görür; kulağımız, belli frekanstaki sesleri işitebilir. Beş duyumuzun sınırlı olduğunu bilmek için, başkalarının herhangi bir şey söylemesine gerek yoktur. Kendi varlığının farkında olan, doğru düşünmesini bilen her insan, kendi sınırlarını kolayca fark edebilir.


İnsan aklı, ağırlıklı olarak beş duyudan gelen verilerle hareket eder. Beynimize ulaşan bütün verilerin doğru olduğunu söyleyebilmek mümkün değildir; yanılma ihtimali her zaman mevcuttur. Bu sebepten, insanın olduğu her yerde, her hususta, bir hata payı hesaba katılmak durumundadır.