[ÖmerFurkan]

Nefs

“Nefs” sözcüğü, bir şeyin iç ve dış yapısıyla ve özellikleriyle tamamını, yani öz yapısını, şahsına özgülüğünü ifade etmek üzere kullanılan bir zamirdir.

Buna göre “nefs” sözcüğünün zamir olarak anlamı “kendi, zatı” demektir. Nitekim sözcüğün Kadim Arapçada ediplerce bu anlamda kullanılmış olduğunun klâsik metinlerde yüzlerce örneği mevcuttur.

“Nefs” denilince her şeyden önce “insan” hatıra gelirse de, Allah’ın yarattığı her canlı varlık bir “nefs”tir. Yani her canlının bir “kendisi, zatı, kimliği” vardır ve buna “nefs” denir.
Lisanü’l-Arab’ta genişçe açıklandığına göre, belirli alâkalardan dolayı bu sözcük mecaz olarak “ruh [can]”, “nefes”, “kan”, “benlik [ego]”, “kalp [zihin]”, “iç”, “büyüklük”, “yücelik” anlamlarında da kullanılmaktadır. Meselâ “can”, “kan” ve “nefes”in [teneffüs edilen havanın]” da “nfs” sözcüğüyle ifade edilmesinin sebebi “lazımiyet” alâkasından dolayıdır.
Çoğulu “nüfus” ve “enfüs” kalıplarıyla ifade edilen “nefs” sözcüğü, Kur’an’da tekil ve çoğul formlarıyla 295 yerde geçmiş ve hem Allah için hem de diğer canlılar için kullanılmıştır.
“Nefs” sözcüğü Allah için kullanıldığında, sözcüğün yukarıda verdiğimiz tanımının kapsadığı özelliklerin hepsini içerir. Yani Allah’ın zatî ve subutî sıfatlarının tamamını ifade etmiş olur.

“Nefs” Sözcüğü, Maide 116, Âl-i Imran 28, 30, En’âm 12, 54 ve Ta Ha 41’de Allah İçin kullanılmıştır.



“Nefs” Sözcüğü, Şems 7, 8, Bakara 233, Enbiya 35, Ankebut 57, İbrahim 22, Yunus; 15,16’da tüm Canlılar İçin Kullanılmıştır.

Aşağıdaki ayette ise, “nefs” sözcüğünün müfaale babından olan “yetenâfesü” ve “elmütenâfisûn” şeklindeki türevleri, işteşlik anlamıyla “kendileşme, kimlik kazanma yarışı” manasındadır:

–Artık yarışanlar, işte bunda yarışmalıdırlar.–
(Mutaaffifin/ )


“Nefs” Sözcüğünün Mecaz Olarak Kullanıldığı Ayetler:

^15-21Kur’ân'ı dinlememek için saklananların, kaçanların durumunu, gerçeği örtbas etmenin-cehaletin gidişini, aydınlığın- reşitliğin gelişini kanıt gösteririm ki ( Tekvir/ 18)


Bu ayette “nefs” sözcüğünden türemiş olan “teneffese” fiili kullanılmıştır. Bu fiilin anlamı “nefes aldı” demektir ki, bu da insanın solunum sürecinde alıp verdiği havayı ifade etmektedir. Nefes [soluk alıp verme] insanın olmazsa olmaz bir parçası olduğundan mecaz olarak kullanılmıştır. Diğer taraftan, “kan” da insanın olmazsa olmazlarından biri olduğu için, doğum kanamasına da “nifas” denir. Bu sözcük “nefs” sözcüğünün farklı bir kalıbıdır.

⁹³Ve Allah'a karşı yalan uydurandan yahut kendisine hiçbir şey vahyolunmadığı hâlde “Bana vahyolundu” diyenden ve “Allah'ın indirdiği gibi ben de indireceğim” diyenden daha yanlış; kendi zararlarına iş yapan kim olabilir? Şirk koşarak yanlış; kendi zararlarına iş yapan o kimseleri ölümün şiddetleri içindeyken, görevli güçler de onlara ellerini uzatmış, “Canlarınızı çıkarın. Bugün, Allah'a karşı gerçek dışı şeyler söylediğinizden ve O'nun âyetlerine karşı böbürlenmenizden dolayı alçaltıcı bir azapla cezalandırılacaksınız” derlerken bir görsen! (En’âm/ 93)


Bu ayetteki “nefs”in çoğulu olan “enfüs” sözcüğü, mecazen “canlar” anlamında kullanılmıştır.
“Nefs” sözcüğünün Arapçası ve Kur’an’cası bu olmasına rağmen, Yunan felsefe metinlerinin Arapçaya çevrilmesinden sonra “nefs” konusunda çeşitli düşünceler ileri sürülmeye başlanmış ve bu etkiyle “nefs” sözcüğü Arapçadaki ve Kur’an’daki anlamlarından uzaklaşıp Yunancalaşmıştır.
“Nefs” anlayışı, özellikle İbn Sina, Gazalî, İbnü’l-Arabî ve er-Râzî gibi düşünürlerce farklı biçimlerde yorumlanarak hakkında “İlmü’n-Nefs [Nefs bilimi]” adıyla bir ilim dalı oluşturulmuştur. Bu süreçte Yunan felsefesine uygun bir “nefs” anlayışı, hemen hemen tüm kelâmcılar, mutasavvıflar ve filozoflarca benimsenmiştir.

Tezkiye, Nefsin Tezkiyesi

Asr suresinin tahlilinde de belirttiğimiz gibi, insanın nefsini arındırması ancak iman etmesi ve salihatı işlemesi ile mümkün olan bir durumdur. Kişiyi kirleten, küfür ve şirktir. Çünkü şirkin necis [pislik], müşrikin de neces [pis] olduğunu Kur’an bildirmektedir (Tövbe 28). İman sahibi olan kişide imanın dışa yansıması olan “takva” ortaya çıkacak ve her yönüyle tertemiz bir “nefs” söz konusu olacaktır. İnançsız bir kimsede ise inançsızlığının dışa yansıması olan “fücur” ortaya çıkacak ve her türlü sosyal pisliği barındıran bir “nefs” söz konusu olacaktır.

Nefsi Örtmek

Arap geleneğine göre, iyi kimseler alnı açık yüzü ak ortada dolaşırlarken, kötü kimseler kapalı yerlerde gizlenirler ve kendilerini açığa vurmazlardı. Nitekim cömert Araplar, evleri tanınsın, muhtaçlar kendilerine gelsin ve ihtiyaçlarını bildirsinler diye yüksek tepelerde konaklar, geceleyin arayanların kolayca bulmaları için ateş yakarlardı. Cimriler ise evlerini, yurtlarını muhtaç kimselerden saklamaya çalışırlar, kendileri de onlara görünmemeye çalışırlardı.
Bu geleneğe uygun olarak da, güzelliklerden yüz çeviren bir kimse; önemsiz, terk edilmiş, adı-sanı anılmaz birisi olur ve böylece bu kişi [nefs], gizli kalmış, üzeri örtülmüş bir şey durumuna gelmiş olurdu.
Ancak, nefsin örtülmesi konusu sadece yukarıda belirttiğimiz Arap geleneği ile açıklanamaz. Çünkü “yalnızca kapısına gelene cömert davranmak” ve “çevresi tarafından iyi kimse olarak nitelenmek” gibi hesaplı davranışlar bir Müslüman’ın nefsini örtülü olmaktan kurtaramaz. Nefsin arındırılması yolunda Kur’an’ın Müslümanlarda olmasını istediği özelliklerden bir tanesinin bile eksikliği, nefsin örtülü sayılması için yeterlidir. Dolayısıyla her Müslüman, “nefsi örtülü” durumuna düşmemek için Kur’an’ı çok iyi okuyup anlamalı ve bir Müslüman’da bulunması gereken özellikleri iyi bilmelidir.
Nefsin örtülmesi konusundaki ayrıntıları Müslümanların Kur’an’ı anlama yolundaki kendi çabalarına bırakıp çok genel bir çerçeve içinde bazı hatırlatmalarda bulunmayı kendimize bir borç olarak görüyoruz:

1- Kur’an’dan öğrendiğimize göre, Müslüman pasif ve pısırık olamaz:
Çünkü Asr suresinin tahlilinde de belirttiğimiz gibi, eğer bir insan aklın ve dinin gösterdiği yolda azimle mücadele etmiyor, yanlışları gördüğü halde ses çıkarmadan bekliyor, zulme katlanıyor, nemelâzımcılık ruhu ile yakın çevresinin ve içinde yaşadığı toplumun bozulmasına seyirci kalıyorsa, “sabırlı” ve “hakk üzerinde bulunan” bir insan değildir. Çünkü pasifliğin ve pısırıklığın bir göstergesi olan “katlanmak”, “ses çıkarmamak” gibi davranışlar, bir Müslüman’ın Kur’an’da belirtilen özellikleri ile asla bağdaşmaz. Ne var ki, sadece “sabırlı olmak” ve “hakk üzerinde bulunmak” da nefsin örtülü olmaması için kâfi gelmemektedir. Zira sabrı ve hakkı tavsiyeleşmeyenler, kendileri birey olarak sabırlı ve hakk üzerinde bulunsalar dahi zarardan kurtulamayacaklardır(Asr;2, 3).
2- Yoksulun yiyeceği üzerine teşvikleşmeyenler Kur’an’da “dini yalanlayan” kimseler olarak nitelenmekte (Mâûn; 1-3), yetimi kerimleştirmeyenlerin (Fecr 17) ise mahşerde o hayatları için önceden bir şeyler göndermediklerine pişman olacakları (Fecr 23, 24) bildirilmektedir. Mâûn ve Fecr surelerinin tahlilinde de söylediğimiz gibi:
- Yoksulun doyurulması, Zariyat suresinin 19. ayeti doğrultusunda, sahip olunan varlıklar üzerinde yoksulun, mahrumun hakkı olduğu bilinci ile, bir lütuf olarak değil, bir borç, bir zorunluluk olarak hakkı teslim etme gerekliliği ile doyurulmasını,
- Yetimin kerimleştirilmesi ise; eğitiminin sağlanması, kendini gerçekleştirme fırsatı verilmesi, iş imkânı verilerek desteklenmesi gibi davranışlarla yetimin üstün kılınmasını, saygın hâle getirilmesini, toplum içinde kimseye muhtaç olmadan kendi ayakları üzerinde durabilmesini sağlamayı ifade etmektedir.
Demek oluyor ki, aklın ve dinin gösterdiği yolda azimle mücadele etmeyenlerin ortaya koydukları pasif ve pısırık kişilik nasıl “örtülü nefs”e bir örnek teşkil ediyorsa, sabrı ve hakkı tavsiyeleşmeyenler de eninde sonunda zarardan kurtulamayacakları için “örtülü nefs”in örneği durumundadırlar.
Nefsini bu örtülerden arındıranlar ise:
- Yoksul, muhtaç ve mahrumu malı ve canı ile destekleyenler,
- Yetimin saygın hâle gelmesi için vakıf kurarak, okul açarak, burs vererek, kitap sağlayarak ve benzeri yollarla yetimlerin doğru ve yararlı eğitim almalarını sağlamaya çalışanlar,
- Yanlışa karşı susmayıp her yerde ve her koşulda doğru yöntemlerle hakkı savunanlardır.
“Nefsin örtülmesi” ifadesi, yukarıda açıkladığımız şekiller dışında, hiç de salihlerden olmadığı hâlde kendisini onların arasında saklayan, isyan ve günahlara dalmak suretiyle nefsini gizleyen, küfrünü ve pisliğini [fücurunu] başkalarına göstermeyen kimselerin durumu ile de açıklanabilir.

11-15. ayetler:

¹¹Semûd azgınlığı sebebiyle yalanladı; ¹²âhirette en mutsuz olacak olanları/liderleri görevi kabul edip gittiği zaman, ¹³Allah'ın elçisi onlara demişti ki: “¹⁴Allah'ın devesine önem verin!” ve “Onun su içmesini, yaşamasını sağlayın!”
^15,16Fakat onlar, onu yalanladılar, bunun sonucundan korkmayarak da Allah'ın devesini, inciklerini kesip öldürdüler.
Rableri de günahları dolayısıyla onları değişime yıkıma uğrattı sonra da yerlebir ediverdi.


Surenin ilk bölümünde iyi ve kötü her şeyi yapabilecek fiziksel ve zihinsel güçlerle donatıldığı ve dilediğini yapabilmek için kendisine irade özgürlüğü verildiği bildirilen insan, 8 ve 9. ayetlerde verilen yargıya göre, nefsini arındırdığı takdirde kendini kurtarabilecek, güçlerini kötüye kullandığı takdirde ise perişan olacaktır. 11-15. ayetler, gerek yaşamları gerekse sonları itibariyle o günkü halk tarafından iyi bilinen Semud kavminin bu yargının örneği olduğunu bildirmektedir. Semud kavminin öyküsü daha önce özet olarak Fecr ve Necm surelerinin tahlilinde de verilmişti. Ancak önemine binaen orada değinilmeyen yönleriyle tekrar ele alınmasının yararlı olacağı düşünülmüştür.

SEMUD KAVMİ

Semud kavmi, Hicaz ile Suriye arasında Vadi’l-Kura’da yaşamış eski bir Arap kabilesidir. Kur’an’da bu kabilenin ismi yirmi altı yerde geçmektedir. Ayrıca Salih peygamberden bahseden ayetler de onun kavmi olan Semud ile ilgilidir. Semud kavmi ile ilgili ayrıntı Fecr suresinde verilmiştir.

11-15. ayetleri anlayabilmemiz için ayetlerde geçen ipuçlarını iyi değerlendirmek gerekmektedir. Bize göre bu ipucu ifadeler:
- Semud’un yalanlamalarına neden olan inançları,
- dişi deve
- bu dişi devenin Allah’ın dişi devesi olması gibi olgulardır.

Yalanlamalarına Sebep: Tuğyan

Tuğyan ile ilgili geniş açıklama Alak suresinin tahlilinde verilmiştir. Özetleyerek tekrar etmek gerekirse; tuğyan, insanın çok para-pul, mal-mülk, köle-kul sahibi olarak kendini her türlü ihtiyacın üstünde görmesi, bu yeterlilik duygusuna kapılarak “baron”laşması, “lord”laşması, “rabb”leşmesidir. Kur’an bu sözcüğü Firavun ve Mekke yöneticileri için kullanmıştır. Ayetlerden anlaşıldığına göre Semud kavmi de aynı dalâlet içine düşmüştür.

Dişi Deve

Bu dişi deve hakkında “halkının Salih’ten bir mucize istemesi üzerine onun da kayalardan bir dişi deve çıkarması” gibi bir çok efsane uydurulmuş ve bu efsaneler ekseninde ortaya atılan rivayetler [söylentiler] ile olur olmaz açıklamalar yapılmıştır.
Ayette geçen “النّاقة en-nakah” sözcüğü “dişi deve” demektir. Ancak Araplar her dişi deveye değil, sadece beş yaşına basan dişi develere “en-nakah” derlerdi. Ayetin mesajının doğru anlaşılması için bu ayrıntının daima göz önünde bulundurulması gerekir.
Beş yaşına girmiş dişi deve, eti, sütü ve gücü itibariyle göçebe ve hayvancılıkla geçinenler için çok önemli bir ekonomik değeri ifade etmektedir.

Allah’ın Devesi

Rivayetlere dayalı anlatımlarda “Salih’in Devesi” olarak geçen dişi deve, ayette doğrudan Allah’a izafe edilerek “ناقةاللّه Allah’ın Devesi” olarak adlandırılmıştır. Devenin Allah’a izafe edilişi, üzerinde dikkatle düşünülmesi gereken bir husustur. Devenin Allah’a izafe edilmesinden maksat, onun Allah tarafından yaratılması veya devenin Allah’ın varlık ve birliğine kanıt olması değildir. Zaten evrendeki her şeyin yaratıcısı Allah’tır ve evrendeki tüm varlıklar da Allah’ın varlığına ve birliğine kanıttır. Bu nedenle, kastedilenin bundan daha başka bir şey olduğu iyi anlaşılmalıdır.
Bilindiği gibi, Kur’an’da Kâbe’ye “بيت اللّه Beytüllah [Allah’ın Evi]” denilmekte ve o da Allah’a izafe edilmektedir (İbrahim 37, Bakara 125, Hacc 26, Kureyş 3). Bundan dolayıdır ki, “Allah’ın Dişi Devesi” ifadesini doğru anlamak için önce Kâbe’ye neden “Allah’ın evi” dendiğinin anlaşılması gerekmektedir.
Beytullah [Allah’ın Evi], “Allah’tan başka hiç kimsenin olmayan, kimsenin sahiplenemeyeceği ev” demektir. Bu özellik onun tüm insanlığa, kamuya ait olduğunu göstermektedir. Allah’ın Evi, kamuya açık, kamu yararlarının konuşulduğu, kamu haklarının gözetildiği, herkesin hür ve eşit olduğu bir yerdir. Bu anlamda bütün camiler/mescitler de “Beytullah”tır. Ne var ki, cami ve mescitlerin takva üzere inşa edilmeleri, Allah’ın dinine uygun olmayan işlevlerle kullanılmamaları gerekir.
Bir varlığın Allah’a izafe edilmesinin ne anlama geldiği anlaşıldığına göre, ayetteki “ناقةاللّه Allah’ın Devesi” tamlamasından ne anlaşılması gerektiği de anlaşılmış olmalıdır. “en-Nakah”, sözcük anlamıyla o dönemde toplumun fakirlerinin, yetimlerinin, miskinlerinin, kısaca ihtiyacı olan herkesin ortaklaşa sahip olduğu, serbestçe sütünden, gücünden ve yavrusundan istifade edeceği, kamu malı olan beş yaşında güçlü bir dişi devedir. Günümüzde bu deyim, Salat’a; zihinsel ve maddi seteğe; eğitim- öğretime, hayır kurumlarına, sosyal yardım vakıflarına, sosyal güvenlik sigortalarına karşılık gelmektedir.
Aç ve yoksul insanların bu kurum [en-nakah] sayesinde açlıktan, sefaletten, kula kulluktan kurtulmaları o günkü Semud kavmi ileri gelenlerinin hoşuna gitmemiştir. Çünkü kendilerine kulluk edenlerin kulluktan kurtulması, kendilerini bütün ihtiyaçların üzerinde gören bu tağutların işine gelmemiştir. Kur’an tağutların bu tutumuna ve sonrasına değişik surelerde (A’râf 73-79, Kamer 23-32,Hud 61-68, Şuara 141-159) tekrar tekrar dikkat çekmektedir:



Allah’ın Elçisi

Ayette “رسوا اللّه Allah’ın Elçisi” ifadesi ile kastedilen Salih peygamberdir. Burada adı anılmamış olsa da, bu olayın anlatıldığı Hud, Kamer, A’râf, Şuara surelerinde olaydaki elçinin Salih peygamber olduğu bildirilmiştir.
13. ayetteki “Allah’ın devesi!” ve “Onun su içmesi!” ifadeleri tahzirdir, yani uyarı için bir sesleniştir. Burada elçinin “Allah’ın Devesi!” ve “Onun su içmesi!” demesi, yaşamasında herkes için yararlar olan bu deveye özen gösterilmesini, onun ihmal edilmemesini hatırlatmak anlamındadır. Bu durum, örnek vermek gerekirse, yanındaki çocuğun tehlikede olduğunun farkında olmayan birine tehlikeyi kısa yoldan bildirmek için “Çocuk! Çocuk!” diye seslenilmesine benzemektedir.
15. ayette “Ve o bunun sonucundan korkmayarak” şeklinde geçen ifadenin en uygun anlamı, bu ifadenin “en zorlu bedbahtları kalkıp gittiği zaman” sözlerinin yer aldığı 12. ayete durum bildiren “hâl zarfı” olması durumunda ortaya çıkmaktadır. 15. ayetteki “o” zamirinin, hemen hemen bütün meallerde yapıldığı gibi, 14. ayetteki “Rabb”e irca edilmesi dil tekniği bakımından mümkün olsa bile anlam bakımından uygun değildir. Çünkü Allah’ın korkması söz konusu edilemez. Anlatılan olay dikkatle izlenirse, korkması gerekirken yaptığı işin sonucundan korkmayan kişi herhangi biri değil, 12. ayette zikredilen “bedbaht” kişidir. Dolayısıyla 15. ayetteki “o” zamirinin merciinin 12. ayetteki “bedbaht” olması gerekir.
Ayetlerde geçen bazı sözcüklerin anlamlarına bir tek sözcükle karşılık bulmak maalesef her zaman mümkün olamamaktadır. Genellikle yanlış olarak “kalkıp gitmek” şeklinde çevrilen “inbease” sözcüğü de bunlardan birisidir.
Üç harfli kökü “بعث bease” olan “انبعث inbease” sözcüğü, bulunduğu kalıp itibariyle mutavaat [dönüşlülük] anlamı kazanmakta ve “göndermek” olan kök anlamı da “gönderilmeyi kabul edip gitmek” şeklinde değişmektedir.
“İnbease” sözcüğü doğru anlamıyla değerlendirildiğinde Semud’un en azgını olan kişinin Allah’ın devesini kendi iradesiyle yok etmediği, bu görevin ona başkalarınca verildiği, onun da bu görevi kabul ettiği anlaşılmaktadır. Nitekim yukarıda verilen Kamer suresinin 29. ayetindeki “Bunun üzerine arkadaşlarına bağırdılar. O da alacağını alıp inciklerini kesip öldürüverdi” şeklindeki açıklama, deveyi öldürme kararının ortak alındığını, infaz işinin ise bu karar doğrultusunda içlerinden biri tarafından gerçekleştirildiğini göstermektedir. Bu durumda Semud’un bir kişinin işlediği bir suç yüzünden değil, kavmin tağutlarınca ortak alınan bir infaz kararından dolayı cezalandırıldığı net olarak ortaya çıkmaktadır. Böylece “inbease” sözcüğünün yanlış anlamlandırılması nedeniyle ortaya çıkan ve bir kişinin işlediği suçtan dolayı bütün bir toplumun cezalandırıldığı yönünde adalet ilkelerine ters bir izlenim veren yanlış algı da ortadan kalkmış olmaktadır.

Devenin Kesiliş Tarzı

Semud kavmi ve Salih peygamberin konu edildiği pasajlarda devenin öldürülüşü “عقر akara” fiili ile ifade edilmiştir. Bu sözcük de önemli ayrıntılar içermektedir.
Lisanü’l-Arab adlı eserde aşağıdaki bilgilere ulaşılmaktadır:
“Akara” fiilinin türediği “akr, ukr” köklerinin esas anlamı “kadının hamile kalmaması için önlem alması, doğum kontrolü” demektir. Doğum kontrolü yapmak üzere içilen nesnelere de “ukr” denilmiştir. Bu bağlamda sözcüğün “bir şeyin doğasını değiştirmek, orijinalliğini bozmak” gibi anlamlara geldiği anlaşılmaktadır. Nitekim “Akr” sözcüğü bu anlam ekseninde “yaralamak” manasında kullanılır olmuştur. Zira yaralama da doğallığı, orijinalliği bozmaktır.
“Akr” sözcüğü daha sonraları genel anlamda “yaralama” anlamını kaybederek özellikle deve, at, koyun gibi hayvanların ayaklarının [inciklerinin, diz ile topuk aralarının] kesilmesi anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Araplar deve, at, sığır ve koyun gibi hayvanları keserken önce kılıçla hayvanın inciklerini kesip sonra da yere yıkılan hayvanı boğazladıklarından, bu sözcük de hayvan kesim işinin birinci aşamasını anlatmak için kullanılır olmuştur.
“Akr” sözcüğünün anlamı için bugünkü Türkçede bir karşılık aranacak olursa, bizce en uygun karşılık “tırpanlamak” sözcüğüdür.
Bütün bu bilgiler ışığında, kamu yararına çalışan bir hayvan olduğunu düşündüğümüz “Allah’ın Devesi”nin Semud kavmi tarafından ayakta durmasını sağlayan organları kesilerek ortadan kaldırıldığı anlaşılmaktadır. “Allah’ın Devesi” ifadesinin işaret ettiği anlam bugüne taşındığında, bu devenin işlev bakımından kamu yararına çalışan bugünkü kamu kurumları niteliğinde olduğu izlenimi ortaya çıkmaktadır. Devenin yok edilmesi ise bu kurumları ayakta tutan vergi, aidat, bağış gibi gelir kaynaklarının kesilmesini, ödenmemesini ya da yolsuzluklarla zayi edilmesini düşündürmektedir.
A’râf suresinde daha ayrıntılı olarak görülecektir ki, Semud kavmi Allah’ın devesini ortadan kaldırdığı için topyekûn yok edilmemiş ama perişan hâle getirilmiştir. Dolayısıyla açgözlülükleri yüzünden sosyal adaleti sağlamakta ihmalkâr davranan günümüzün tağutlaşmış toplumlarını da böyle bir perişanlık beklemektedir.

Doğrusunu en iyi bilen Allah’tır.

1(Keşşaf, cilt 4; s. 258)”
2(Lisanü’l-Arab; cilt 5 s. 574).
3(Lisanü’l-Arab, cilt 3, s. 310, 311).
4(Lisanü’l Arab, “lhm” mad. )
5(Lisanü’l-Arab; c:5, s:647–652)