Beled Suresine giriş..

[ÖmerFurkan]

¹²Ve o sarp yokuşun ne olduğunu sana ne bildirdi?

Bu âyette hazfedilmiş [gizlenmiş] olan اقتحام [iktihâm] sözcüğü ile birlikte âyetin takdiri şöyledir: وما ادراك ما اقتحم العقبة [ve mâ edrâke mâ iktehame'l-’akabe=‘Akabe'ye saldırmanın ne olduğunu sana ne bildirdi]?
Bu ifade tarzı, ‘akabe'ye saldırmanın kimse tarafından bilinemeyeceğini değil, ‘akabe'ye saldırmanın önemini vurgulamaktadır. Bu görev, zor ve zahmetlidir, ama sonu –hem ferdî, hem de toplum olarak– mutluluktur. Yani, zahmetten rahmet meydana gelecektir. Dolayısıyla başta Peygamberimiz olmak üzere tüm insanlık ‘akabe'ye saldırmaya, zor ve zahmetli bir göreve yönlendirilmektedir.

¹³Köleyi özgürleştirmektir ^14,15veya salgın bir kıtlık gününde yakında bulunan bir yetime ¹⁶veya topraklara düşmüş; sürünen yoksula, işsize yemek yedirmektir.

FEKKÜ RAKABE [KÖLE AZAT ETMEK]: فكّ [fekk] sözcüğü, “bağı çözmek, kelepçeyi çıkarmak” demek olup serbestliği kısıtlayan engeli ortadan kaldırmak manasına gelir. Meselâ, rehin bağını çözmek, rehni kurtarmak da فكّ الرّهن [fekkü'r-rehn] deyimi ile ifade edilir. Yani, serbest bırakılan her şey aslında fekkedilmiştir. فكّ الحطاب [fekkü'l-hıtâb=kontrolsüz söz, sözün salıverilmesi] deyimi de bu kökten gelir.
Eskiden esirlerin boyunlarından ve ellerinden bağlanması Araplar arasında âdet olduğundan, bu bağların çözülmesi de فكّ [fekk] sözcüğü ile ifade edilirdi. Daha sonra esirlerin bu şekilde bağlanma âdeti kalkmış olmasına rağmen fekk sözcüğü, esirlerin salıverilmesi için kullanılmaya devam etmiş ve esirlerin salıverilmesi işi فكاك [fekâk=çözme] sözcüğü ile ifade edilmiştir.
رقبة [rakabe] sözcüğü ise, “boyun” demektir. Bu sözcük zaman içinde “bir parçayı söyleyip bütününü kasdetmek” yoluyla mecâz olarak “zat, kişi, şahıs” anlamında, özellikle de hürriyetini kaybetmiş insan, esir veya köle için kullanılır olmuştur.
فكّ رقبة [fekkü rakabe] deyimi, “esirlik bağıyla bağlanmış bir boynu, yani bir kimseyi, bir insanı esaretten kurtarıp hürriyetine kavuşturmak, köleliğini sona erdirmek” anlamına gelir. Bu da pek tabiî olarak insanın önce kendi hürriyetine mâlik olmasını, kendi boynunu her türlü tahakkümden kurtarmış olmasını gerektirir. Nitekim fekkü rakabe deyiminin bir başka anlamı da, “herkesin kendisini boyunduruktan kurtarması”dır. Ancak dikkat edilmelidir ki, bu anlamdaki boyunduruk, herkesin kendi çalışması ve kendi kazandıkları ile altında bulunduğu ipotek [sorumluluk yükümlülüğü] olup Rabbimiz tarafından konulmuştur:

^38,39Her benliğini bulmuş kimse –sağın yaranı hariç– kazancının karşılığında bir rehindir. (Müddessir/38, 39)


²¹Ve iman eden, soyları da iman ile kendilerine uyan kimseler; işte Biz, onların soylarını da kendilerine kattık. Kendilerinin amellerinden bir şey eksiltmedik. Herkes kendi kazandığıyla rehindir. (Tûr/21)


Kölelik, başlangıcı insanlık tarihinin çok eski devirlerine, tarihin “uygarlık” olarak kabul ettiği Eski Yunan ve Roma'ya dayanan ve insanî değerler bakımından yüz karası olan bir kurumdur. Bu kurum ancak XX. yüzyılda uluslararası sözleşme ve yasaklamalarla hukuk dışı ilân edilmiştir. Allah'ın özgür yarattığı insanın bir başka insanın mülkiyetine alınması demek olan bu utanç verici kurum, 14 asır önce Rabbimiz tarafından “köle azat etme”nin insanı cennete götüren davranışlar arasında sayılması sûretiyle işareten yasaklanmıştır. Çünkü yukarıda da açıklandığı gibi, köleleri özgürleştirme faaliyeti, saldırılması ve aşılması gereken ‘akabe üzerindeki işlerden sayılmaktadır.

Tek bir ferdin hürriyetine kavuşturulması bile insanı cennete götürecek erdemli ve kahramanca davranışlardan biri olarak kabul edildiğine göre, köleliğin topyekun ortadan kaldırılması yolundaki mücâdeleye Allah nezdinde ne değer verileceği, her Müslüman'ın üzerinde iyi düşünmesi gereken bir husustur. (Konunun önemine binâen sûrenin sonunda “Kölelik ve İslâm” adlı bir makalemiz ve Ana Britannica Ansiklopedisi'nde verilen bilgiler yer almaktadır.)
Rabbimiz, ‘akabe'ye saldırmak anlamına gelen bir diğer işin de, salgın bir kıtlık gününde, akrabalığı olan [yakında bulunan] bir yetime veya topraklara düşmüş [sürünen] miskine [yoksula, işsize] yemek yedirmek olduğunu bildirmiştir. Bu erdemli iş, kölelerin özgürleştirilmesi yönündeki ilâhî teşvikten hemen sonra gelmektedir.

مسغبة [mesğabe] sözcüğü, سغاب [seğâb] sözcüğünden mimli mastar olup “açlık” (özellikle “sıkıntı ve yorgunluk içinde açlık”] demektir. Ebû Hayyân ise sözcüğün, “genel anlamda açlık” demek olduğunu, ancak “susuzluk” için de kullanıldığını belirtmektedir.

Yemeğin nâdir ve bulunmaz olduğu açlık anları, imanın içyüzünü ortaya koyan bir mihenk taşı gibidir. Böyle genel bir açlık sırasında insanın kendisi de açlıkla karşı karşıya iken ihtiyaç içinde olan bir başkasına yemek yedirebilmek, bir bakıma o kişinin canını kurtarmak demektir. Bu nedenledir ki, böyle bir anda açı doyurmak, köle azat etmek gibi ‘akabe'ye saldırma kapsamında sayılmıştır. Bununla beraber, yemek yedirilmeye en hak sahibi olanlar âyette şöyle sıralanmıştır:

akrabalığı olan [yakında bulunan] bir yetim

Yakınlık'tan kastın, nesep yakınlığı olduğu açıktır. Bununla beraber din yakınlığının da bu kapsamda olduğu kuşkusuzdur. Hatta komşu yakınlığını da bu kapsamda düşünmek, bizce yanlış olmaz.
İnkârcı ve azgın câhiliye toplumunda yetimler, –akraba bile olsalar– her zaman haksızlığa ve zulme uğramakta idiler. Bu yüzden yetimlere iyi davranılması yönündeki emirleri arka arkaya tekrarlayan Kur’ân, âdeta bu tip emirlerle dolup taşmıştır. Hatta yıllar sonra Medine'de inmiş olan sûrelerde miras, vasiyet ve evlenme ile ilgili konularda İslâm yasalarının yürürlüğe konması sırasında bile yine yetimlere iyi davranılması emredilmiştir (bkz. Bakara 220, Nisâ 1-10, Enfâl 41). Bu durum, yetimleri ezen bu çevrenin ne kadar taş kalpli bir toplum olduğunu göstermektedir.

topraklara düşmüş miskin

متربة [metrabe] sözcüğü de, “toprak” demek olan تراب [turâb] sözcüğünden mimli mastardır ve “topraklanmak” anlamına gelmektedir. Âyette geçen zâ metrabe deyimi, Türkçe'de “toprağa döşenip taşa yaslanan” tabiriyle ifade edilen, fakirlik ve şiddetli ihtiyaçtan kinâyedir. Yani, fakirliğinden ve muhtaçlığından dolayı, üzerinde kendisini örtecek, altında da yere serecek bir şeyi olmadan toprağa yapışmış, aşırı yoksul, miskin demektir. Bu tür yoksullar için Türkçe'de “sürünüyor” tabiri kullanılır.

Genel açlık zamanlarında böyle şiddetli ihtiyaç ve yoksulluk içinde kalmış kimselerin varlığı sıkça görülebilir. Bu durumdaki çaresiz kimselere akrabalık ve yakınlık aramadan yemek yedirmek, âdeta aşılması büyük kalp kuvveti ve gayret gerektiren sarp bir yokuşa tırmanmak gibidir. Zaten değeri de bu zorluğu aşma konusunda gösterilen özveriden kaynaklanmaktadır.
Gerçekten de kıtlık ve zaruret döneminde karşılıksız yardımda bulunmak, nefse ağır gelen en zor şeylerden biridir ve bu yönüyle de normal dönemlerdekine göre daha fazla ücret ve mükâfaatı hakk etmektedir. Bunu yapabilenler, sarp yokuşu aşan yiğitlerdir:

¹⁷⁷Yüzlerinizi doğu ve batı yönüne çevirmeniz “iyi adamlık” değildir. Ama “iyi adamlar”, Allah'a, Âhiret Günü'ne/Son Gün'e, meleklere, Kitab'a, peygamberlere inanan; malını akrabalara, yetimlere, miskinlere, yolcuya ve dilenenlere ve özgürlüğü olmayanlara, Allah'a/mala/vermeye sevgisi olmasına rağmen veren ve salâtı ikame eden [mâlî yönden ve zihinsel açıdan destek olma; toplumu aydınlatma kurumları oluşturan-ayakta tutan], zekâtı/vergiyi veren kimselerdir. Ve de sözleştiklerinde, sözlerini tastamam yerine getiren, sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sabreden kimselerdir. İşte onlar, özü-sözü doğru olanlardır. Ve işte onlar, Allah'ın koruması altına girmiş kişilerin ta kendileridir. (Bakara/177)


^5-22Şüphesiz, “iyi adamlar”, kâfur katılmış bir tastan içerler, fışkırtıldıkça fışkırtılacak bir pınardan ki ondan, verdikleri sözleri yerine getiren, kötülüğü yayılan bir günden korkan ve “Biz sizi, ancak Allah rızası için doyuruyoruz ve sizden bir karşılık ve teşekkür beklemiyoruz; evet, biz asık suratlı ve çatık kaşlı bir günde Rabbimizden korkarız” diyerek Allah sevgisi için/sevmesine rağmen yiyeceği, yoksula ve öksüze ve tutsağa veren Allah'ın kulları içerler. … (İnsan/8)


⁹²Sevdiğiniz şeylerden Allah yolunda harcamadıkça asla “iyi adamlık” mertebesine eremezsiniz. Ve siz, her neyi bağışlarsanız kesinlikle Allah, onu en iyi bilendir. (Âl-i İmrân/92)


Bu tür harcamalar, insana şehvânî tatlar vermez. Tam tersine fedakârlık için nefislerin zorlanması gerekir. Köle azat etmek, bir kimseye mâlî yardımda bulunmak, bir borçlunun borcunu ödemek, yük altında ve borç içinde olan çaresize yardım etmek, aç bir kimseyi doyurmak, akraba veya komşu olan yetime destek olmak, iflâs ve fakirlik dolayısıyla muhtaç duruma düşene yardımcı olmak gibi davranışlar, insana zevk için yapılan harcamaların getirdiği şöhreti ve itibarı kazandırmaz, ama sahiplerini ‘akabe denen o sarp geçitten geçmiş olma başarısının manevî haz ve uhrevî kazancına ulaştırır.
Beled sûresi indiği sıralarda Müslümanlar Mekke'de müşriklerin kuşatması altında idi. Müminler o dönemde sırtlarını dayayacakları herhangi bir sosyal destek kurumundan da mahrum idiler. Kölelik hem Arap Yarımadası'nda hem de yarımadayı çevreleyen bölgede yaygın bir durumda idi. Kölelere çok sert ve acımasız davranılmaktaydı. Bu kölelerden Yâsir ve ailesi gibi, Rebah oğlu Bilâl gibi, Suheyb ve benzerleri gibi –Allah hepsinden razı olsun– bazı kişiler Müslüman olunca, zâlim olan efendilerinin çok acı, dayanılmaz işkenceleri ile karşılaştılar. Bunun üzerine anlaşıldı ki, bu köleler ancak zorba efendilerinin elinden satın alınmak yolu ile kurtarılabilirler. Her zaman âdeti olduğu gibi bu çağrıya da ilk koşan, emre tereddütsüz, gönül huzuru içinde ve dosdoğru olarak sarılan ve yerine getiren yine Ebû Bekr olmuştur.
Tarihçi İbn-i İshâk şöyle nakletmektedir:

Hz. Ebû Bekr'in azat ettiği Hz. Bilâl, Cumhoğulları'nın yanında yetişenlerden birisiydi. İslâm'a gönülden bağlı, kalbi tertemiz biriydi. Ümeyye b. Halef, öğle sıcağı bastırınca onu çıkarır, Mekke kumluklarına sırt üstü yatırır, sonra büyük bir kaya getirilmesini emreder ve o kaya Hz. Bilâl'in göğsü üzerine konurdu. Sonra ona, “Ölünceye kadar böyle kalacaksın. Ya da Muhammed'i inkâr eder, Lat ve Uzza'ya taparsın” derdi de bu çileler altında bile Hz. Bilâl, “Allah bir, Allah bir!” derdi.
Nihâyet bir gün Hz. Bilâl'e aynı işkenceleri yaparlarken Hz. Ebû Bekr rast gelir. Çünkü Hz. Ebû Bekr'in evi Cumhoğulları'nın yakınlarında idi. Ümeyye b. Halef'e der ki: “Allah'tan korkmaz mısın da bu zavallıya böyle davranırsın? Ne zamana kadar buna devam edeceksin?” Ümeyye, “Sensin onu bozan. Gördüğün durumdan kurtar onu!” der. Ebû Bekr de; “Peki yaparım. Benim ondan daha güçlü ve dayanıklı zenci bir kölem var. O da senin dinindendir. Bunun karşılığında onu sana vereyim” deyince Ümeyye, ‘”Kabul ediyorum” der. Bunun üzerine Hz. Ebû Bekr, “Tamam öyle ise... O senindir” der, kölesini Ümeyye'ye verir ve Hz. Bilâl'i alarak azat eder.
Hz. Ebû Bekr, Medine'ye hicret etmeden önce, altı köle daha azat etmişti. Bilâl ise yedinci oluyordu. Bunlar, Âmir b. Füheyre (ki Bedir savaşı'na katılmış, Maune kuyusu savaşında şehit düşmüştü), Ümmü Abis ve Zenire'dir. Hz. Ebû Bekr onu azat edince gözleri kör olmuştu. Bunun üzerine Kureyşliler, “Onun gözlerini kör eden Lat ve Uzza'dan başkası değildir” deyince, Zenire, “Yalan söylemişler. Allah'ın Beyt'i hakkı için, Lat ve Uzza ne zarar verebilir, ne de bir yarar” der. Bunun üzerine Yüce Allah, gözlerine tekrar görme gücü bahşeder. Hz. Ebû Bekr Nehdiye ve kızını da azat etmişti. Bunlar Abduddâr oğulları'ndan bir kadının kölesi idiler. Kadın onlarla kendine ait un göndermişti. Onlara, “Vallahi sizi asla azat edemeyeceğim” diyordu. Hz. Ebû Bekr, “Ey filancanın annesi, boz yeminini” der. O da, “Tamam bozayım. Sen bozdun onları, sen azat et” der. Hz. Ebû Bekr, “Kaça veriyorsun onları?” deyince, kadın, ‘”Şu kadara” der. Hz. Ebû Bekr, “Tamam, aldım onları, ikisi de özgürdür” karşılığını verir ve kadınlara dönerek, “Onun ununu kendisine geri verin!” der. Onlar da, “Birazını boşaltıp öyle mi geri verelim?” deyince, “İsterseniz...” der.
Hz. Ebû Bekr, Müemmil oğulları'ndan –ki bu kabile Adiyyoğulları'ndandır– bir câriyeye rastlar. Bu câriye Müslümandır. Hz. Ömer o zamanlar henüz müşriktir. İslâm'ı bıraksın diye bu câriyeye işkence eder, vurur döver, dövmekten yorulunca ona, “Kusura bakma! Acıdığım için bırakmıyorum seni, usandığım için bırakıyorum” der. Câriye de, “Allah da sana böyle yapsın!” der. İşte Hz. Ebû Bekr bu câriyeyi satın alır ve azat eder.
İbn-i İshâk der ki: “Muhammed b. Abdullah b. Ebû Atik bize Âmir b. Abdullah b. Zübeyr'den nakletti. Âmir de kendi ailesinden birisinden duymuş. Babası Hz. Ebû Bekr'e der ki: “Yavrucuğum! Görüyorum ki, hep güçsüz köleleri azat ediyorsun. Şâyet güçlü-kuvvetli kişileri azat edersen seni korurlar, sana destek olurlar.” Hz. Ebû Bekr, “Babacığım!” der, “Ben yapmak istediklerimi sırf Allah için istiyorum.”

Yukarıdaki nakle göre Ebû Bekr, çile çeken köleleri sırf Allah rızası için efendilerinden satın alıp salıvererek o sarp yokuşa saldırmış ve onu aşmaya çalışmıştır. Çünkü Arap Yarımadası'ndaki o günkü şartlar, Allah yolunda sarp yokuşu aşmak için yapılması gereken işlerin başında köle azat edilmesini gerekli kılmaktaydı.

¹⁷Sonra da iman edip de sabrı tavsiyeleşenlerden ve merhameti tavsiyeleşenlerden olmaktır.


Bu âyet, yukarıda sayılan özelliklerin yanı sıra, ‘akabe'yi aşarak cennete ulaşmak için kişinin aynı zamanda mümin olması gerektiğini bildirmektedir. Kur’ân'ın pek çok yerinde, yapılan güzel şeylerin ancak iman ile birlikte olduğu zaman bir kıymetinin olacağı ve yapanı ancak bu takdirde kurtuluşa götüreceği açıklanmış, her nerede sâlihâtı işleyenlere ücretleri ödeneceği zikredilmişse, orada mutlaka iman etmenin de şart olduğu bildirilmiştir:

¹²⁴Ve erkekten veya kadından, kim mü’min olarak düzeltmeye yönelik işler yaparsa, artık işte onlar, cennete girerler. Ve hurma çekirdeğinin sırtındaki çukur kadar haksızlığa uğratılmazlar. (Nisâ/124)


⁹⁷Erkek-dişi, mü’min olarak kim iyi amel işlerse kesinlikle onu güzel bir hayat ile yaşatırız. Ve kesinlikle onların ücretlerini, yapmış oldukları amellerin daha güzeliyle ödüllendireceğiz. (Nahl/97)


^38-44Yine iman etmiş olan o kimse: “Ey toplumum! Bana uyun ki size akıllı olmanın yoluna kılavuzluk edeyim. Ey toplumum! Bu bayağı hayat ancak geçici bir kazanımdır. Âhiret ise kesinlikle durulacak yurdun ta kendisidir. Her kim bir kötülük yaparsa, ona ancak yaptığının bir misli ile ceza verilir. Ve erkek veya kadın, her kim mü’min olarak düzeltmeye yönelik iş işlerse, artık onlar, orada hesapsızca rızıklanmak üzere cennete girerler.” Yine: “Ey toplumum! Bana ne oluyor ki, siz beni ateşe davet ediyorken ben sizi kurtuluşa davet ediyorum! Siz, beni, Allah'a inanmamaya ve benim için hiç bilgi olmayan şeyleri O'na ortak koşmaya davet ediyorsunuz. Ben ise sizi o çok güçlü ve çok bağışlayıcı olan Allah'a davet ediyorum. Hiç inkâr edilemez ki, gerçekten sizin beni kendisine davet ettiğiniz şey, dünya ve âhirette kendisine bir çağrı olmayan şeydir. Ve şüphesiz dönüşümüz Allah'adır. Ve şüphesiz sınırı aşanlar, cehennem ashâbının ta kendileridir. Artık siz benim, sizin için söylediklerimi yakında hatırlayacaksınız. Ve ben işimi Allah'a havale ediyorum. Şüphesiz Allah, kullarını en iyi görendir” dedi. (Mümin/38- 44)


Rabbimiz, iman etmeyenlerin yaptıkları iyi işler karşılığında onlara herhangi bir mükâfaat vaat etmediği gibi, imansız yapılan iyi işleri var saymayacağını, kabul etmeyeceğini de açıkça bildirmiştir:

¹⁰⁵İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O'na ulaşmayı bilerek reddetmiş/ inanmamış kimselerdi de bu yüzden yaptıkları bütün amelleri boşa gitti. Artık kıyâmet günü onlar için hiçbir ölçü tutturmayız/ hiç bir değer vermeyiz. (Kehf/105)


⁸⁵Ve kim İslâm'dan başka bir din ararsa, o takdirde hiçbir zaman ondan kabul edilmeyecektir. Ve İslâm'dan başka din arayan kimse, âhirette zarar edenlerden olacaktır.
(Âl-i İmrân/85)

⁹¹Şüphesiz ki küfretmiş; Allah'ın ilâhlığını, rabliğini bilerek reddetmiş ve bu durumda oldukları hâlde de ölen şu kişilerin hiç birinden, yeryüzü dolusu altın –onu fidye/kurtulmalık verseler bile– asla kabul edilmeyecektir. İşte onlar, dayanılmaz azap kendileri için olanlardır. Onlar için yardımcılardan da yoktur.
(Âl-i İmrân/91)

¹⁶İşte onlar, kendileri için, âhirette ateşten başka bir şey olmayanlardır. Yapıp ürettikleri de orada boşa gitmiştir. Yaptıkları şeyler de kaybolup gitmeye mahkûmdur. (Hûd/16)


Burada gözden kaçırılmaması gereken bir nokta da, sabrı tavsiyeleşmek ve merhameti tavsiyeleşmek fillerinin âyette iman ile birlikte zikredilmiş olmasıdır. Bu da demektir ki, ‘akabe'yi aşmak için sadece mümin olmak yetmemekte, müminlerin aynı zamanda aralarında sabrı ve merhameti tavsiyeleşmeleri de gerekmektedir. Böylece toplum, aralarında sabrı ve merhameti tavsiyeleşen müminlerden meydana gelmiş bir toplum olacaktır. Böyle bir toplumda kötü işler ortadan kaldırılacak, bireysel ve toplumsal boyutta sadece sâlih işler [düzeltmeye yönelik işler] yapılıyor olacaktır. Rabbimizin insanlardan oluşturmalarını istediği toplum böyle bir toplumdur. Rabbimiz böyle bir toplum isteğini, “sabrı tavsiyeleşmeyi” ve “merhameti tavsiyeleşmeyi” mümin toplumun iki özelliği olarak belirtmek sûretiyle ortaya koymuştur.

Daha önce birkaç defa geniş açıklamalarla üzerinde durduğumuz ve pasiflikle, pısırıklıkla hiç alâkası olmadığını, aksine tam bir hareketlilik ve mücâdele ifade ettiğini söylediğimiz sabır konusu, Kur’ân'da pek çok yerde işlenmiştir. Çünkü sabır, hayatı boyunca müminin daima sahip olması gereken bir özelliktir. İman yolunun başlangıcından itibaren sabır imtihanı da başlar. Allah'ın emirlerine uymak, O'na itaat ederek kulluk görevlerini yerine getirmek, kötü ahlâkı bırakarak Allah'ın haramlarından ve insanı günaha teşvik eden şeylerden sakınmak, temiz ahlâka uymak hep sabır ister. Bu dünyaya ait pek çok fayda ve lezzet imansızlık yolunda beklerken, insanın Allah'ın kanunlarına uyması ve bu yolda karşılaştığı mahrumiyet ve musibetlerle başa çıkması, ancak sabırla mümkün olur. İman yolunda elinin tersi ile reddettiği menfaatler ile ilgili olarak başta kendi nefsi ve hevâsı olmak üzere, ailesi, cemiyeti, toplumu hatta dünyadaki insanların çoğu ona karşı çıkarken, insanın Allah yolunda mücâdeleye devam etmesi, bu mücâdele içindeyken eziyetler görmesi, aşağılanması hatta bu uğurda hicret etmesi, sabr'ın ta kendisidir.

İnsanın bu zor sınavlarda başarı sağlayamayıp bazılarında veya tamamında yenilgiye uğraması hiç de uzak bir ihtimal değildir. Ama eğer insanın içinde yaşadığı toplum, hem sabırlı hem de sabrı tavsiye eden fertlerden oluşmuş bir toplumsa, karşılıklı yardımlaşma ile bu zor sınavın başarılması kolaylaşır ve toplumca başarı kazanılır. Böyle bir toplum, insanlığı iyiliğe götürme yolunda büyük bir güç, yenilmesi zor bir ordudur.

Rabbimizin mümin toplumda olmasını istediği diğer bir özellik, fertlerinin birbirlerine merhameti tavsiye eden kişiler olmasıdır. Müminler katı kalpli, merhametsiz, zâlim kişiler olmayıp tam tersine, birbirlerine dert ortağı olabilen merhametli, şefkatli kişiler olmalıdırlar. Bu özellikleri birbirlerine tavsiye edip onlara sahip olma konusunda birbirleriyle yarıştıkları için, “merhamet” mümin toplumun temel bir vasfı hâline gelir. Bu vasıf, mümin toplumu diğerlerinden ayrıcalıklı kılan çok önemli bir donanımdır.

Bütün bunlardan anlaşılmaktadır ki, Rabbimiz müminlerden ‘akabe'yi aşacak güzel şeyler yapan, birbirlerine sabrı ve merhameti tavsiye eden kişilerden olmalarını ve böyle insanlardan oluşan bir toplum meydana getirmelerini istemektedir.

Sarp yokuşun [‘akabe'nin] aşılması için sahip olunması gereken özelliklerin [imanın, sabrı ve merhameti tavsiyeleşmenin] hemen öncesinde zikredilen sümme [sonra] sözcüğü, bu özelliklerin, 13-16. âyetlerde belirtilen yapılması gereken diğer özelliklere göre daha kapsamlı, daha geniş çerçeveli ve daha üstün olduğunu vurgulamaktadır. Yani, buradaki sümme [sonra] sözcüğünün zamana yönelik bir anlamı yoktur. Çünkü “iman” denen donanım bir insanda köle azat etmekten ve yoksulu doyurmaktan zaman itibariyle sonra değil, önce var olması gerekli bir özelliktir. İman olmadan köle azat etmenin de, yoksulu doyurmanın da bir anlamı yoktur.

Rabbimizin ‘akabe'ye saldırıp onu aşmak konusundaki mesajından şunları anlamak mümkündür: Sarp yokuşu [‘akabe'yi] geçmek için atılması gereken adımlar; köle azat etmek, açlık gününde yakınlığı olan bir yetimi veya toprağa bulanmış yerde sürünen bir yoksulu doyurmak ve bir de bunların üzerinde ve bunlara ek olarak, iman eden, sabrı ve merhameti tavsiye eden kişilerden olmaktır. Sabır, genel olarak iman için, özel olarak da sarp yokuşu aşmak için gerekli olan bir özelliktir. Müminlerin birbirlerine sabrı tavsiye etmeleri ise, kendilerinin sabırlı kişiler olmasının üstünde, başka bir dereceyi ifade eder. Çünkü karşılıklı duygu alış-verişinde olan Müslümanlar birbirleriyle sabrı tavsiyeleşerek, bireysel yükümlülükleri yanında “yeryüzünde iman sistemini gerçekleştirmek” yolundaki mücâdelenin ağır yükünü de birbirlerine destek olarak, paylaşarak taşıyacaklar ve böylece toplum olarak her ferdin sabırlı olması ile tek başına elde edilebilecek kazançtan çok daha fazlasını bu tavsiyeleşme sayesinde sağlayabileceklerdir. Bu durum, özde kişisel sabra dayalı olsa bile, bütün toplumun böyle kişilerden oluşması başka bir olgudur.
Dolayısıyla 17. âyet, İslâm toplumunda yaşayan bir müminin en önemli görevlerinden birini belirlemektedir. Bu görev şudur: Mümin, toplumu zayıflatıcı bir üye değil, aksine, onu güçlendirici bir eleman olmalıdır. O, mağlûbiyet çığırtkanı değil, toplumun atılımının ve dinamizminin güçlü sesi olmalıdır. Sabırsızlığı körükleyen değil, huzurun kaynağı olmalıdır.

¹⁸İşte bunlar, mutluluk, yüksek mertebe sahipleridir.

13-17. âyetlerde müminlerin dünyada iken sahip olmaları gereken özellikler sayılmış, bu âyette de bu özelliklere sahip olan kimselere ashâbu'l-meymene pâyesi verilmiştir. Bu pâyeye layık görülenler, ‘akabe'ye saldırarak köle azat eden, esir kurtaran, açlık gününde yakınlığı olan bir yetimi veya sürünen yoksul çaresizi doyuran, bunlara gücü olmasa bile iman edip sabrı ve merhameti tavsiyeleşen, kendilerine ve başkalarına yararlı olan, bunlardan dolayı da âhirette kitapları sağ taraflarından verilecek olan kimselerdir.

ASHÂBU'L-MEYMENE: Sözlüklerde ميمنة [meymene] sözcüğü için يمين [yemîn] veya يمن [yumn] sözcüklerinden türemiş olmasına göre “sağ el” veya “uğurlu/bereketli” karşılıkları verilmiştir.

Kelimenin يمن [yumn] sözcüğünden türediği kabul edilirse, ashâbu'l-meymene deyimi, “bahtı iyi olan, bereketli, mutluluk sahibi” anlamına gelir. Eğer yemîn sözcüğünden türediği kabul edilirse, bu takdirde de “sağ el” anlamına gelir ve âyette “yüksek mertebe” anlamında kullanıldığı anlaşılır. Çünkü Araplar için “sağ el”, kuvvet ve şerefin sembolüdür. Nitekim hürmet edilen kimseler meclislerde sağ köşeye oturtulur ve bir kimseye verilen değerفلان منّى باليمين [fulânun minnî bi'l-yemîn=o benim sağ kolumdur] ifadesi ile belirtilirdi. Bu ifade günümüzde de aynen kullanılmaktadır.

¹⁹Âyetlerimizi örtbas edenler de uğursuzluk-şomluk yâranının ta kendileridir.
19. âyetteki
ASHÂBU'L-MEŞ’EME: مشئمة [meş’eme] sözcüğü, شئم [şu’m] kelimesinden türemiş olup “uğursuzluk, talihsizlik” demektir. Araplar, şu’ma [uğursuzluk] sözcüğü ile شمال [şimâl=sol el] sözcüğünü aynı anlamda kullandıklarından, sözlüklerde şu’ma sözcüğünün anlamı, “sol el” olarak belirtilmiştir. Sefere çıkan bir kimsenin sol tarafından bir kuşun uçmasını uğursuzluk sayan Araplarda “sol el”, zayıflığın ve zilletin simgesidir. Nitekim önemsiz ve aşağı mevkide görülen kimseler meclislerde sol tarafa oturtulur ve bir kimsenin değersiz olduğu فلان منّى بالشّمال [fulânun minnî bi'ş-şimâl=o benim sol kolumdur] ifadesi ile belirtilirdi. Özetle اصحاب المشئمة [ashâbu’l-meş’eme], Allah'ın aşağıladığı bedbaht kimselerdir ve O'nun huzurunda sol tarafta bulunacaklardır. Rabbimiz bu iki grup insandan Vâkıa/27 ve 41'de de bahsetmiştir.
Sûrenin 19. âyetinde Yüce Allah, “sol ehli” olan zümre için âyetlerimizi inkâr edenler nitelemesinden başka herhangi bir nitelemede bulunmamıştır. Bunun sebebi, kâfirliğin bütün kötülükleri kapsaması ve hatta kötülüklerin tümünden baskın çıkmasıdır. Yani, kâfirlikle birlikte hiçbir iyi amel düşünülemez, kâfirler iyi davranışlarda bulunsalar dahi bu iyiliklerin kendilerine hiçbir yararı olmaz. Çünkü küfür her şeyi siler bitirir. Dolayısıyla kâfirlerin köle azat etmediklerini, yoksulu doyurmadıklarını ayrıca belirtmeye gerek yoktur. Onlar uğursuz, kötü, defterleri sol taraftan verilecek olan “meş’eme” ehlidirler. Onlar sarp yokuşun gerisinde kalmışlar ve onu aşmak için o yokuşa saldırmamışlardır.

²⁰Üzerlerinde kapıları sımsıkı kapatılmış bir ateş vardır.

الموءصدة [el-mû’sadetü] deyimi, “kapılar” hakkında kullanılır. Buna göre âyetin takdiri şu şekilde yapılabilir: عليهم نار موءصدة الابواب [‘aleyhim nârun mû’sadetü'l-ebvâb=onların üzerine kapıları kapatılmış bir ateş salıverilir]. Onlar böyle bir ateş içindedirler, ateşin kapıları üzerlerine kapatıldığı için oradan kesinlikle çıkamazlar. Bu, cehennem kapılarının üzerlerine iyice kapandığı, içerdekilerin çıkabileceği hiçbir kapının açık bırakılmadığı anlamına gelir. İnkârcıların çıkış yollarının kapatılacağına ilişkin mesaj, Kehf sûresi'nde de şu ifadelerle yer almaktadır:

²⁹Ve de ki: “O gerçek, Rabbinizdendir. O nedenle dileyen iman etsin, dileyen bilerek reddetsin / inanmasın.” Şüphesiz Biz, şirk koşarak yanlış, kendi zararlarına iş yapanlar için duvarları, çepeçevre onları içine almış bir ateş hazırladık. Ve eğer yağmur yağsın isterlerse, erimiş maden gibi yüzleri haşlayan bir su yağdırılır. O, ne kötü bir içecektir! Dayanma/ sığınma yeri olarak da ne kadar kötüdür! (Kehf/29)


Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.


1(Lisanü’l Arab, “b l d” mad. )
2 (Razi; el Mefatihu’l Gayb)
3 (Razi; el Mefatihu’l Gayb)
4(Razi; el Mefatihu’l Gayb)
5(Razi; el Mefatihu’l Gayb)
6(Razi; el Mefatihu’l Gayb)
7(Lisanü’l Arab, “” mad. )
8mukatil
9(Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an)
10(Lisanü’l Arab, “n c d” mad. )
11(Lisanü’l Arab, “akb” mad. )
12(Lisanü’l Arab, “ghm” mad. )
13(Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an)
14(Lisanü’l Arab, “fkk” mad. )
15(Razi; el Mefatihu’l Gayb)
16(el İsfehani; el Müfredat )
17İbn-i İshâk, Siyer.
18Mevdudi, tefhim vakıa suresi açıklamaları.
19Mevdudi, tefhim vakıa suresi açıklamaları.
20(Lisanü’l Arab, “e s d” mad. )

[ÖmerFurkan]

KÖLELİK ve İSLÂM
Köle, “hukukî, iktisadî ve sosyal bakımlardan hür insanlardan farklı ve aşağı statüde kabul edilen kimse” demektir. Köle, inanç ve ibâdet yönünden özgür olmasına rağmen yurttaşlık hakkları yönünden tam özgür değildir. Mal mesâbesinde olup alınır, satılır ve miras bırakılır.
KÖLELİĞİN TARİHÇESİ:
Köleliğin tarihi çok eski zamanlara dayanmaktadır. “İnsanlık kadar eskidir” dense yeridir. Zira dinî metinlere göre kölelik uygulaması tarih öncesi zamanlara kadar gitmektedir. Dinî metinlerin dışında, bu konuda tarihin karanlık dönemlerine ait ne bilgi ne de efsane vardır. Bu nedenle köleliğin tarihsel durumuyla ilgili konularda başvurulacak yegâne kaynak dinî metinlerdir.
Eldeki Kitap-ı Mukaddes’te, Nûh peygamberin oğullarından birinin köleleştirildiği yer almaktadır:
Nûh çiftçiydi, ilk bağı o dikti.
Şarap içip sarhoş oldu, çadırının içinde çırılçıplak uzandı.
Kenan’ın babası olan Hâm babasının çıplak olduğunu görünce dışarı çıkıp iki kardeşine anlattı.
Sâm’la Yâfet bir giysi alıp omuzlarına attılar, geri geri yürüyerek çıplak babalarını örttüler. Babalarını çıplak görmemek için yüzlerini öbür yana çevirdiler.
Nûh ayılınca küçük oğlunun ne yaptığını anlayarak şöyle dedi: “Kenan’a lânet olsun, köleler kölesi olsun kardeşlerine. Övgüler olsun Sâm’ın tanrısı RABB’e, Kenan Sâm’a kul olsun. Tanrı Yâfet’e bolluk versin, Sâm’ın çadırlarında yaşasın, Kenan Yâfet’e kul olsun.” [45]
Yine Kitap-ı Mukaddes’ten anlaşıldığına göre, o dönemlerde bir insan kendini satarak köleleştirebiliyor, borcunu ödemeden ölen bir kişi borcunu ödeyecek tereke bırakmamışsa, alacaklılar o kişinin vârislerini köleleştirebiliyor, hatta kişi öz kızını bile köle olarak satabiliyormuş:
Aranızda yaşayan bir kardeşin yoksullaşır, kendini köle olarak sana satarsa, onu bir köle gibi çalıştırmayacaksın. [46]
Bir gün, peygamber topluluğundan bir adamın karısı gidip Elişa’ya şöyle yakardı: “Efendim! Kocam öldü! Bildiğin gibi RABB’e tapınırdı. Şimdi bir alacaklısı geldi, iki oğlumu benden alıp köle olarak götürmek istiyor.”
Elişa, “Senin için ne yapsam?” diye karşılık verdi, “Söyle bana, evinde neler var?” Kadın, “Azıcık zeytinyağı dışında, kulunun evinde hiçbir şey yok” dedi.
Elişa, “Bütün komşularına git, ne kadar boş kapları varsa iste” dedi, “Sonra oğullarınla birlikte eve git. Kapıyı üzerinize kapayın ve bütün kapları yağla doldurun. Doldurduklarınızı bir kenara koyun.”
Kadın oradan ayrılıp oğullarıyla birlikte evine gitti, kapıyı kapadı. Oğullarının getirdiği kapları doldurmaya başladı.
Bütün kaplar dolunca oğullarından birine, “Bana bir kap daha getir” dedi. Oğlu, “Başka kap kalmadı” diye karşılık verdi. O zaman zeytinyağının akışı durdu.
Kadın gidip durumu Tanrı adamı Elişa’ya bildirdi. Elişa, “Git, zeytinyağını sat, borcunu öde” dedi, “kalan parayla da oğullarınla birlikte yaşamını sürdür.” [47]
Eğer bir adam kızını câriye olarak satarsa, kız, erkek köleler gibi özgür bırakılmayacak. [48]
Yine Kitap-ı Mukaddes’ten öğrendiğimize göre Mısır’da hırsızlar da yakalandıklarında köleleştiriliyorlardı:
“Torbalarımızın ağzında bulduğumuz paraları Kenan ülkesinden sana geri getirdik. Nasıl efendinin evinden altın ya da gümüş çalarız? Kullarından birinde çıkarsa öldürülsün, geri kalanlar efendimin kölesi olsun.”
Kâhya, “Peki, dediğiniz gibi olsun” dedi, “kimde çıkarsa kölem olacak, geri kalanlar suçsuz sayılacak.”
Hemen torbalarını indirip açtılar.
Kâhya büyükten küçüğe doğru hepsinin torbasını aradı. Kâse Benyamin’in torbasında çıktı.
Kardeşleri üzüntüden giysilerini yırttılar. Sonra torbalarını eşeklerine yükleyip kente geri döndüler. [49]
Bu madde Kur’ân tarafından da doğrulanmaktadır:
Dediler ki: “Onun cezası, kimin yükünde çıkarsa, o kendisi onun cezasıdır [o, köle olarak alıkonur] . Biz zalimlere işte böyle ceza veririz.” (Yûsuf/75)
Tarihten öğrendiğimize göre, savaş esirlerinin köleleştirilmesinden başka, değişik kavimlerden çocuk kaçırmak suretiyle de halk köleleştiriliyordu. O nedenle Uzakdoğu’da, Ortadoğu’da, Mısır’da, Yunan ve Roma’da çok sayıda köle bulunmaktaydı.
MÜSLÜMANLIK ve KÖLELİK:
İslâm’ın ortaya çıktığı dönemde, Arap Yarımadası’nda ve Hicaz yöresinde kölelik oldukça yaygındı. Kölelerin çoğunluğunu Afrikalı siyahîler teşkil etmekte idi. Nitekim Peygamberimizin müezzini Bilâl-ı Habeşî de bunlardan biriydi.
Kaynağı tam olarak bilinmemekle birlikte, bu köleler Eski Yunan ve Roma’daki köleler gibi ya ele geçirenler tarafından satılmış ve el değiştire değiştire Mekke’ye kadar getirilmiş esirlerdi, ya da kıtlıklar yüzünden aileleri tarafından satılmış çocuklardı. Diğer taraftan, Arap Yarımadası’na başka beldelerden getirilen köleler de vardı. Meselâ; İkrime b. Ebî Cehl’in kölesi ile Ezrak b. Ukbe es-Sekafî ve Suheyb-i Rûmî, Rûm kökenli kölelerdi. Ancak Suheyb, kendisinin aslen Arap olduğunu ve bir savaş sonucu Rumlara esir düştüğünü söylemiştir. Selmân-ı Fârisî İranlı idi. Kaçırılarak Yahudilere satılmış, Müslüman olmak için Medine’ye kadar gelmişti. Peygamberimiz hürriyetine kavuşması için Selmân’a para yardımında bulunmuştur. Peygamberimizin sonraları azat edip evlatlık edindiği Zeyd b. Hârise ise Arap kölelerdendi.
Kur’ân böyle bir zaman ve ortamda inmiş, kölelerle ilgili yerleşik uygulamayı değiştirerek insanlığa aydınlık bir perspektif sunmuştur. Kölelikle ilgili ilk âyet, Peygamberimiz henüz Mekke’de iken inen Beled sûresi’nde yer almış ve mümin-kâfir ayrımı yapmadan, köleleri özgürlüğe kavuşturmayı, cennete girebilmenin yollarından biri saymıştır.
Kur’ân, müminleri ve dolayısıyla tüm insanlığı, köleleri özgürleştirmeye özendiren emir ve öğütlerle doludur:
Fakat o, ‘Akabe’ye [o sarp yokuşa] saldırmadı. Ve ‘Akabe’nin [o sarp yokuşun] ne olduğunu sana ne bildirdi? Köle azat etmektir;… (Beled/11-13)
Yüzlerinizi doğuya ya da batıya çevirmeniz “birr” değildir. Ama “birr”, Allah’a, âhir güne/son gün’e, meleklere, Kitap’a, peygamberlere inanmak; sahip olduklarından akrabalara, yetimlere, yoksullara, yolcuya ve dilenenlere ve boyundurukları çözmeye [hürriyeti olmayanların hürriyetlerine kavuşmaları için] , Allah sevgisi için vermek ve namazı kılmak, zekâtı vermektir. Ve sözleştiklerinde, sözlerini tastamam yerine getirenler, sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sabredenler, işte içtenlikli olanlar bunlardır. İşte bunlar takvâlıların ta kendileridir. (Bakara/177)
Ayrıca Kur’ân, henüz hürriyetlerine kavuşmamış, köle olarak yaşayanlara da hürlere yakın bir statü vererek onlara iyi davranılmasını hükme bağlamış, böylece onların hürriyetlerine kavuşuncaya kadar iyi şartlarda yaşamalarını sağlamıştır:
Allah’a ibadet edin ve O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın. Ve de anaya-babaya, akrabaya, yetimlere, yoksullara, akraba olan komşulara, yakın komşulara, yanında bulunan arkadaşa, yolda kalanlara, sağ ellerinizin sahip olduklarına [sahip olduğunuz kölelere] iyilik edin. Şüphesiz Allah, kibirlenen ve övünen kimseyi sevmez. (Nisâ/36)
Müşrik kadınları, iman etmedikçe nikâhlamayın. Bir müşrik kadın, sizin hoşunuza gitse bile, iman etmiş olan bir cariye kesinlikle ondan daha hayırlıdır. Müşrik erkeklere de mümin kadınları nikâh ettirmeyin. Bir müşrik, sizin hoşunuza gitse bile, mümin bir köle elbette ondan daha hayırlıdır. Onlar sizi ateşe davet ederler, Allah ise, Kendi izniyle cennete ve mağfirete davet ediyor ve âyetlerini insanlara açıklıyor. Umulur ki onlar öğüt alırlar. (Bakara/221)
Ve sizden her kim hür mümin kadınları nikâh edecek bir zenginliğe gücü yetmiyorsa, ona da ellerinizin altındaki mümin câriyelerinizden efendilerinin rızası ile nikâhlamak var. (Nisâ/25)
Bu âyeti en iyi şekilde uygulan Peygamberimizin, “Kölelere, ‘Oğlum, kızım” deyin. Sakın onlara kaba davranmayın” öğüdü dikkat çekicidir.
Kur’ân, Medine’de 3. sırada inen Âl-i İmrân sûresi’nde ise köle edinmeyi Peygamberimize ve sıradan tüm insanlara [sadece Müslümanlara değil, tüm beşere] yasaklamıştır:
Allah’ın kendisine kitap, hüküm [yasamayı yürütmek] ve peygamberlik verdiği hiçbir beşer [insanlardan hiçbir kimse] için, insanlara, “Allah’ın astlarından bana kul/köle olun” demek yakışmaz. Fakat “Öğrettiğiniz ve ders aldığınız [okuduğunuz] kitap gereğince Rabb’le içtenlikli kullar olunuz” (demesi yaraşır). (Âl-i İmrân/79)
Kendisine kitap, yasa ve peygamberlik verilmiş birisi de olsa, hiç bir beşerin bir insana “Bana kul-köle ol!” diyemeyeceği bu âyette açıkça ifade edilmiştir. Hiç kimse ne köleliğin lâfını edebilir, ne de bunu pratik hayatta uygulamaya kalkabilir. Bu konuda peygamberlere bile izin verilmemişken sıradan insanlar nasıl köle edinebilir?
Mesajı genel ve evrensel olan bu âyet, bulunduğu pasaj içerisinde Ehl-i Kitap’ın sapıklıklarını yeren âyetlerden birisidir. Bu sebeple Müslümanlar genellikle burada peygamberlik verilmiş bir kişi de olsa tabirinden, İsa peygamberi anlarlar ve olayı kendilerine hiç yaklaştırmazlar.
Kur’ân, daha sonraki bir aşamada Müslümanların ve Müslüman olmayanların elinde bulunan kölelerin özgürlüğe kavuşturulması ve köleliğin insanlık tarihinden tasfiyesi için, keffâret borçlarına karşı köle azat etmeyi yasalaştırmıştır:
1) Hataen öldürmede köle azat etme:
Ve hata dışında bir mümin, diğer bir mümini öldüremez. Ve kim bir mümini hataen öldürürse, mümin bir köleyi özgürlüğe kavuşturmalı ve ölenin ailesine [vârislerine] teslim edilecek bir diyet vermelidir. –Ancak ölünün ailesinin bağışlaması müstesnadır– Eğer öldürülen, mümin olmakla beraber size düşman bir kavimden ise, o zaman, öldürenin, (mümin-kâfir ayırımı yapmadan) bir köleyi özgür bırakması gerekir. Eğer öldürülen sizinle aralarında antlaşma olan bir kavimden ise, öldürenin, ölenin ailesine diyet vermesi ve mümin bir köleyi özgürlüğüne kavuşturması gerekir. Bunlara gücü yetmeyenin de Allah tarafından tövbesinin kabulü için arka arkaya iki ay oruç tutması gerekir. Allah, Alîmdir [her şeyi bilendir] , Hakîmdir [yasa koyandır] . (Nisâ/92)
2) Yemin bozmada köle azat etme:
Allah sizi, yeminlerinizdeki boş şeyler ile muaheze etmez [sorumlu tutmaz, hesaba çekmez] . Fakat yeminleri bağladığınızla [bile bile ettiğiniz yeminlerle] muaheze eder [sorumlu tutar, hesaba çeker] . Bu nedenle onun [bozulan yeminin] keffâreti [cezası] , ailenize yedirdiğinizin ortalamasından on yoksulu yedirmek veya giydirmek yahut da bir köleyi hürriyete kavuşturmaktır. Verecek bir şey bulamayan kimse için de üç gün oruç tutmaktır. İşte bu, yemin ettiğiniz zaman yeminlerinizi bozmanın cezasıdır. Yeminlerinizi koruyun. İşte Allah âyetlerini size böyle açıklar ki, şükredesiniz. (Mâide/89)
3) Zıhar hâlinde köle azat etme:
Ve kadınlardan “zıhar” ile ayrılmak isteyip de sonra söylediklerinden dönenlerin, birbiriyle temastan [ilişkiden] evvel bir köleyi hürriyete kavuşturmaları gerekir. İşte siz bununla öğütleniyorsunuz [size öğütlenen, yapmanız gereken işte budur] . Allah, yaptıklarınızdan çok iyi haberi olandır. (Mücâdele/3)
4) Yetimlere bakmakla yükümlü kadınlarla evlenme kampanyasında, kampanyaya katılmayan kimselerin cariyeleriyle evlenmeleri ve böylece cariyelerin özgürleştirilmesi:
Ve eğer ki yetimleriniz konusunda adaleti koruyamayacağınızdan korktuysanız; o takdirde sizin için hoş [helâl, uygun] olan, yetimlerin kadınlarından ikişer ikişer, üçer üçer, dörder dörder nikâhlayın. Şayet o takdirde de adaleti gözetemeyeceğinizden korktuysanız, bir tanesini nikâhlayın. Ya da sahibi bulunduğunuz cariyenizi nikâhlayın. Bu haksızlığa sapmamanız için en uygunudur. (Nisâ/3)
5) Kölelerin kurtarılmalıklarının [diyetlerinin] devlet bütçesinden karşılanması ve bu sûretle kölelerin özgürleştirilmesi:
Kesinlikle, Allah tarafından bir fariza [taksim/zorunlu görev] olarak; sadakalar [kamunun gelirleri] ancak, fakirler, miskinler [yoksullar, işsizler] o iş üzerine çalışan görevliler [kamu görevlileri] , müellefe-i kulûb [kalbleri İslâm’a ısındırılacaklar] , boyunduruktakiler [özgürlüğü olmayan köleler] , ağır borç altındakiler, Allah yolundakiler [askerler, öğrenci ve öğretmenler] , yolda kalmışlar içindir. Allah her şeyi en iyi bilendir ve yasa koyandır. (Tövbe/60)
Müslümanlar, Kur’ân’daki emir ve teşvikler doğrultusunda toplumda köle kalmamasını sağlayacak hukukî ilkeler oluşturmuşlar, meseleyi insan hakkları veya akrabalık hakkları çerçevesinde görerek köleleri daima özgürleştirmeye çalışmışlardır.
İslam Hukukunda kölelerin özgürleştirilmesiyle ilgili olarak oluşturulan hukukî kategoriler şunlardır: “Sözleşme [mükâtebe] yoluyla azat”, “mecburî azat”, “kanunî azat”, “ölüme bağlı azat”, “doğuma bağlı azat.”
İslâm dini köleliği kesin olarak yasaklamıştır. Yüce Allah’ın talimatı gereği Müslüman olan veya olmayan hiç kimse, yol ve yöntemi ne olursa olsun köle edinemez. Rabbimizin kölelikle ilgili emri budur. Ne var ki, fıkıh kitaplarında ortaya konan görüşlere göre, “İslâm dininin yasakladığı kölelik, savaş esirlerinin köleleştirilmesi dışındaki usullerle köle edinmektir.”
Böylece çeşitli fıkıh ekollerinde köleliğin tek kaynağının savaş olduğuna dair genel bir mutabakat oluşmuştur. İslam’ın savaş esirlerinin köleleştirilmesine izin verdiği şeklindeki bu anlayış, dinimizin “hayat”ı ölüme tercih ettiğini açıkça gösteren olumlu bir özellik olarak savunulmuştur. Meselenin bu doğrultuda gelişmesi, esirlerin köleleştirilmesi şeklindeki çözümün, sanki esirlerin öldürülmelerinin tek alternatifiymiş gibi kabul edilmesinden kaynaklanmıştır. Böylece yöneticilere devlet adına esirleri öldürme, serbest bırakma veya köleleştirme yetkisi verilmiş ve bu fetvalara gerekçe olarak da, “Müslümanların ellerindeki esirleri tek taraflı olarak serbest bırakmaları hâlinde düşmanla aralarındaki güç dengesinin bozulacağı ve Müslümanların bu durumdan zarar görecekleri” görüşü ileri sürülmüştür. İlk bakışta makul gözükmekle beraber bu gerekçenin en zayıf yanı, Müslümanların âlicenaplığı karşısında serbest bırakılan bir esirin takınacağı olumlu tavrın hiç dikkate alınmamış olmasıdır.
Bu tür fetvaların ana malzemesi her zamanki gibi rivâyetler olmakla birlikte, her sözcüğü açıkça muhkem olan aşağıdaki âyet de –bu malzemelere ek olarak– köleleştirmenin meşruiyetine delil gösterilmektedir:
Savaşta inkâr edenlerle karşılaştığınız zaman hemen boyunlarını vurun [onları öldürün] . Sonra onlara üstün geldiğiniz zaman bağı sıkı bağlayın [cephe gerisindekileri esir alın] . Sonra harp ağırlıklarını atıp, savaş bitince de onları ya karşılıksız olarak ya da fidye ile salıverin. İşte [Allah’ın emri budur] ! Eğer Allah dileseydi onlardan elbette intikam alırdı [onları cezalandırıp adaleti sağlardı] . Fakat (böyle olması) sizi birbirinizle denemek içindir. Allah yolunda öldürülenlere gelince, Allah onların amellerini asla boşa çıkarmaz. (Muhammed/4)
Görüldüğü gibi, savaşta öldürmeyi emreden bu âyette, esirlerin öldürülmesiyle ilgili herhangi bir hüküm söz konusu değildir. Âyetteki mennen [karşılıksız olarak] ifadesi, bazıları tarafından değişik yorumlara tâbi tutulmuş ve “karşılıksız serbest bırakma” diye adlandırılabilecek bu ilke şu şekilde açıklanmıştır:

• Esaret müddetince esire iyi davranılmalıdır.
• Öldürme veya müebbet hapse mahkûm etme yerine esir, köle yapılarak Müslümanların hizmetine verilebilir.
• Esir, cizye alınarak [senelik devlet vergisi konularak] İslâm devletinin vatandaşı [zımmî] yapılabilir.
• Esir, karşılık alınmadan serbest bırakılabilir.

Âyette geçen, fidye karşılığı salıverme ilkesi ise, aynı kimselerce şöyle yorumlanmıştır:

• Esir, kendisine bir takım özel hizmetler yaptırıldıktan sonra serbest bırakılabilir.
• Esir, bir maddî karşılık alınarak serbest bırakılabilir.
• Esir, düşman eline düşmüş Müslümanlar esirlerle takas edilebilir.

Âyette geçen menn [karşılıksız olarak] ifadesini yukarıda sayılan dört maddeden ilk üçünü kapsayacak şekilde yorumlayıp bundan da “öldürme veya müebbet hapse mahkûm etme yerine esiri köle yaparak Müslümanların hizmetine verme” anlamına ulaşmak mümkün değildir. İslâm’da savaş esirlerinin köleleştirilmesi kuralı “saray beslemeleri” tarafından icat edilmiştir.
Savaş hukuku ile ilgili ayrıntılı açıklamalar Tövbe, Enfâl ve Muhammed sûrelerinde mevcuttur. Savaş hukuku konusuna ve bu âyetin kimler tarafından ve nasıl çarpıtıldığına inşallah söz konusu sûrelerin tahlilinde değinilecektir.
Görüldüğü gibi, İslâm, köleliği sadece Müslümanlar için değil, insanlığın hiçbir kesimi için uygun görmemiş, gerek Müslümanların kendi içlerindeki, gerekse dünyanın diğer toplumlarındaki kölelerin özgürleştirilme işini, karşılığında cennet vaat ederek Müslümanlara bir görev olarak yüklemiştir. Yüce Allah mümin toplumlara bu insanlık trajedisini ortadan kaldırmanın değişik yollarını göstermiş, hatta bu uğurda devlet bütçesinden bir pay ayrılmasını bile emretmiştir.
TARİHSEL SÜREÇ İÇERİSİNDE KÖLELİK KURUMU
Kölelik, “insanın bir başkasının malı olması, onun sahipliği altında bulunması” demektir. İnsanlar arasında bu tür ilişkiyi öngören tarihsel kurum da aynı adla bilinir. Eski gelenek, görenek ya da yasalarda köle, mülkiyet hakkı konusu ya da taşınır mal sayılır ve hemen her türlü hakk ve özgürlükten yoksun bırakılırdı.
Toplumsal ve hukukî bir kurum olarak kölelik, ilk uygarlıklardan XIX. yüzyıla değin çok çeşitli geleneksel toplumlarda ya da kapitalizm öncesi ekonomilerde görüldü; ama her yerde, ekonominin temelini oluşturacak ölçüde yaygınlık kazanmadı. Öte yandan köleliğin, borç ve karşılıklı yükümlülük, uşaklık hizmeti ve sözleşmeye dayalı zorunlu çalışma gibi değişik biçimleri ortaya çıktı. Köle olmak ve edinmek de birçok yoldan gerçekleşti. Bu uygulamalar arasında askerî ya da ticarî seferler sırasında tutsak alınmak ya da satılmak, işlenen bir suçun cezalandırılması ya da ödenemeyen bir borç yüzünden köleleştirilmek, doğrudan doğruya ana-baba, vasî ya da kabile şefi tarafından bir başkasına devredilmek sayılabilir.
Kölelik hukuku ile köleci üretim ikilisi arasında bir ayrım yapmak gerekir. İlkçağın kölelik hukukuna göre efendi, özel mülkü olan köleyi dilediği gibi alıp satabilir, sınırsız çalıştırabilir, besleyebilir ya da aç bırakabilir, cezalandırabilir ve hatta öldürtebilir. Kölenin, yasalarla korunmuş ve kavramlaştırılmış hiçbir savunma ya da aile kurma, mülk edinme, miras bırakma ve böylece kendisi ile soyuna sürekliliği olan belirli bir ekonomik varlık kazandırma hakkı yoktur. Hukuken köle statüsünde olan insanlardan bazılarına, uygulamada tanınabilen bu tür olanakların hepsi temelde efendinin keyfî tasarrufuna bağlıdır ve kolaylıkla kısmen ya da tamamen geri alınabilir. Efendilere yasalarla tanınan bu yetkiler, kölelerin büyük plantasyonlarda, zanaat atölyelerinde ya da madenlerde kitle hâlinde, silahlı muhafızların gözetiminde, kırbaç altında ve vardiya sistemiyle çalıştırılmasını ve sonra ahır benzeri koğuş ya da zindanlara kapatılıp ancak ertesi gün tekrar çalışabilecekleri kadar beslenmesini olanaklı kılar.
Böyle bir sistemde köleler, emeklerinin hiçbir ürünü kendilerine bırakılmadığından, üretimin sonuçlarına herhangi bir ilgi duymazlar ve eğitimsiz olmaları kadar bu nedenle de her fırsatta işi ağırdan almak ya da birikmiş öfke ve tepkileri sonucunda araç ve hayvanları hor kullanmak gibi örtülü, bilinçsiz direnme biçimlerine yönelirler. Efendi açısından bu, her türlü maliyetin kendisince karşılandığı, çok sıkı bir yönetim ve denetim aygıtını gerektirir. Öte yandan ortalama yaşam süresi kısa, ölüm oranı çok yüksek, kalıcı aileler kuramadığı ve çocuk yetiştiremediğinden doğurganlığı da alabildiğine düşük olan köle sınıfının nüfusu, ancak aralıksız fetih savaşları ve köle ticareti yoluyla belirli bir düzeyde tutulabilir ya da artırılabilir. Dolayısıyla çok sayıda kölenin çalıştırıldığı bir işletme tarzı, pazar için üretim olanaklarının genişlemesiyle boy atabilir ve dışarıdan köle sağlama olanaklarının sürmesi ölçüsünde ayakta durabilir.
Bu saf biçimiyle köleci üretim ilişkisi, ilkçağ tarihinde daha çok Ege ve Akdeniz havzasıyla, bir başka deyişle Eski Yunan ve Roma uygarlıklarının doruk yüzyıllarıyla sınırlı kaldı. Buna karşılık, örneğin Asya’nın geniş alanlarında insanların köle gibi çalıştırılması, daha çok kölelik ile serflik arasında uzanan ataerkil bağımlılık ve uşaklık koşullarında gerçekleşti. Avcılıktan çobanlık aşamasına geçişle ortaya çıkan ilk örneklerde köle efendisinin sürülerine bakıyor ve ev halkından sayılıyordu. Sümerlerde kentlerdeki köleler uşak ve hizmetçi olarak çalışıyor, kırlardakilerse büyük gruplar halinde efendinin tarla ve madenlerini işletiyorlardı. Ama geçimlik tarım ekonomisinden pazar ekonomisine geçilince, kölelerin toplumsal konumunda önemli bir düşme görüldü; hizmetkâr olmaktan çıkarak kâr için alınıp satılan bir meta durumuna geldiler. Klasik uygarlık dünyasında bu özgül evrimi besleyen başlıca etmenler, Ege ve Akdeniz’in gemiciliğe tanıdığı özel olanaklara bağlı olarak ticaretin olağanüstü gelişmesi, bu pazar ve para ekonomisinin de hem üretimde geniş ölçekli köle kullanımını kârlılaştırması, hem de köle ticaretinin savaşların ve korsanlığın yanı sıra başlı başına bir işgücü kaynağı durumuna gelmesiydi.
Bu koşullarda Yunan ve Roma toplumlarında kölelik çok yaygın bir uygulama durumuna geldi. Özgür sınıflar askerlik ve girişimcilik dışındaki çalışma biçimlerini aşağılayıcı buluyor, köleler de ev hizmeti ve tarımsal işlerin yanı sıra yöneticilik ve kâtiplik gibi görevler üstleniyorlardı. Köleler savaşta ele geçirme, “barbar” ülkelerden getirme ya da yetiştirme yoluyla ediniliyordu. Roma imparatorluğunun son zamanlarında ise kölelerin grup halinde bağlı oldukları topraktan ayrı satılamaması biçiminde bir uygulama başladı. Bu, ortaçağ serfliğine geçişin Roma’daki başlangıcını oluşturdu.
İslâm’ın ortaya çıktığı Arabistan Yarımadası’nda Araplar, Türkler ve Hıristiyanlar arasındaki savaşlar kalabalık bir köle nüfusunun oluşmasına yol açtı. Ama Kur’ân köle azat etmeyi sevap sayıyor, azatlı köleler de cemaate katılıyordu.
Kölelik Güney Amerika’nın yerli kabileleri arasında da yaygındı. İspanyollar XV. yüzyılın sonunda Yenidünya’da büyük topraklar fethedince, yerlileri madenlerde ve tarlalarda çalıştırmaya başladılar. Ama yerliler Avrupa hastalıklarına ve ağır çalışma koşullarına dayanamayarak kısa sürede ölüyorlardı. Bu sorunu çözmek için İspanya kralı I. Carlos [Şarlken] Batı Afrika krallıkları ve kabileleri arasında zaten var olan yerel köle ticaretinden de yararlanarak, 1517′de Afrika’dan köle getirtmeye başladı. Afrikalılar önce Batı Hint Adalarına, ardından şeker sanayisinin gelişmekte olduğu ana kıtaya gönderildiler. Böylece plantasyonlarda siyah köle çalıştırmaya dayalı acımasız bir uygulama başladı ve bir kere daha bu, merkantilizm ya da ilk birikim aşamasındaki kapitalizme bağlı olarak ortaya çıkan belirli bir köleci üretimin, yaygın köle ticareti ile koşut gelişmesini beraberinde getirdi. Köle toplamada önde gelen Portekizliler özellikle İspanya ve Portekiz krallıklarının birleşmesinden (1580) sonra bu alana tam olarak egemen oldular. Daha sonra köle ticaretinin denetimi Felemenklilerin eline geçti.
1510′lardan başlayarak XIX. yüzyılın ortalarına değin milyonlarca Afrikalı erkek, kadın ve çocuk 21–90 gün süren yolculuklarla Atlas Okyanusunu geçerek Yenidünya’ya götürüldü. Kaptanlar Gine kıyısı açıklarında bir ayla bir yıl arasında değişen sürelerle demir atıyor ve 150–600 kişilik yüklerini topluyorlardı. Daha sonra limanda düşman kabilelerin saldırısı, gemide kölelerin ayaklanma tehdidi, salgın hastalıklar, korsan ya da düşman gemilerinin saldırısı ve kötü hava koşulları gibi sürekli tehlike ortamında yolculuk başlıyordu. Erkek köleler, ayaklanmaları önlemek için ya birbirlerine ya da güverteye zincirleniyordu. 1699-1845 arasında ayrıntılı kaydı bulunan 55 ayaklanma çıkmıştı. Taşınabilecek en çok yükü alabilmek için tutsaklar 183×41 cm.’lik bölmelerle yan yana diziliyor, ayağa kalkamayan ve olduğu yerde dönemeyen birçok köle bu durumda ölüyordu. Yolculukların kötü hava koşulları ya da Ekvator rüzgârlarının durması nedeniyle uzadığı durumlarda, günde iki kez verilen su ve haşlanmış pirinç, darı, irmik ya da patates tayını azaltılıyordu. Gündüzleri hava uygunsa tutsaklar havalandırılmak ya da “dans ettirilmek” [zorunlu sıçrama hareketleri] üzere güverteye çıkarılıyorlardı. Kötü havalarda ise havalandırılmayan, sağlıksız ambarlarda sık sık ateşli hastalıklar ya da dizanteri ortaya çıkıyordu. Salgın hastalık, intihar, “sürekli melankoli” ve ayaklanmanın yol açtığı ölümlerin % 13 oranında olduğu sanılmaktadır.
Kuzey Amerika’ya ilk Afrikalı köleler 1619′da bir Felemenk gemisiyle getirildiler ve Virginia İngiliz kolonisine yerleştirildiler. Kıtadaki İngiliz ve öbür Avrupa kolonilerinde o sırada büyük kâr getiren plantasyonlar kuruluyor, buralarda tütün, şeker kamışı ve daha sonra pamuk yetiştiriliyordu. Tarlada çalıştırılacak siyah köle gereksinimi arttıkça köle ticareti ürün ihracından bile kârlı olmaya başladı; böylece Kuzey Amerika, Batı Hint Adaları ve Batı Afrika arasında gelişmiş bir köle ticareti ağı kuruldu. 1681′de Virginia’da yaklaşık 2.000 köle varken XIX. yüzyılın ortalarında Amerika’daki köle sayısı 4.000.000′u aşmıştı. Köleler Katolik ülkelerin kolonilerinde daha iyi koşullarda yaşıyor, buralarda çoğu kez din görevlileri kölelere nasıl davranılması gerektiğini kurallara bağlamaya çalışıyordu. İngiltere ve Felemenk’in genellikle özerklik tanınan sömürge ve eski sömürgelerinde ise köleler daha çok sahiplerinin insafına bırakılmıştı.
Avrupa’da XVIII. yüzyılda gelişen Aydınlanma hareketiyle birlikte kölelik ahlâkî açıdan nefretle karşılanmaya başladı. Ama asıl somut gelişmeler XIX. yüzyılda ve İngiltere’nin öncülüğünde gerçekleşti. İngiltere ve ABD’de köle ticaretini önlemek için dernekler kuruldu; 1807–08 yıllarında bu iki ülkede köle ticareti yasaklandı. İngiltere’de 1823′te kurulan Kölelikle Mücâdele Derneği 1833′e değin geri kalan İngiliz sömürgelerindeki kölelerin özgür bırakılmasını sağladı. Azat edilen köle genellikle 5–7 yıl uşaklık hizmetinde (çıraklık sözleşmesine benzer bir durum) bulunuyor, eski sahibine de bir tazminat ödeniyordu. Fransa, Batı Hint Adalarında köleliği 1848′de kaldırdı. Bunu Portekiz, Hollanda ve İspanya izledi. Amerikan İç Savaşı (1861–65) köleliğin kaldırılması yolunda XIX. yüzyılda atılan ikinci büyük adım oldu; ABD Anayasası’nın 13. Ek Maddesi’yle de (1865) ABD’de köleliğe son verildi. XIX. yüzyılın sonlarında ise Afrika’nın insan kaynaklarını doğrudan doğruya ele geçiren sömürgeciler uluslararası konferanslarda [Berlin 1885, Brüksel 1890] kölelik kurumuna karşı tavır ve kararlar almaya başladılar.
Milletler Cemiyeti Sözleşmesi’nin köle ticaretini yasaklayan hükümleri, üyelerin köleliği tümüyle kaldırma yolundaki taahhütleri ve Uluslararası Çalışma Bürosu öncülüğünde yürütülen çalışmalar sayesinde, 1926 tarihli uluslararası sözleşmeyle kölelik evrensel düzeyde yasaklandı.
Osmanlı Devleti’nde de savaşta ya da korsanlıkla ele geçirilen tutsaklar ile bazı kabile ve topluluklardan satın alınan köleler vardı. Bunların alınıp satıldığı yerlere esir pazarı denirdi. Başlıca esir alım-satım merkezleri Bağdat, Medine, Haleb, Erzurum, Kâhire, Sofya, Belgrad ve özellikle İstanbul’du. İstanbul’daki ilk esir pazarı Haseki semtindeydi. XVI. yüzyılda özellikle III. Murad döneminde (1574-95) köle ticaretinin önemi arttı ve pazarlar kentin merkezine kaydı. Kapalıçarşı ve çevresindeki bedestenler, Çemberlitaş’taki Tavukpazarı en bereketli esir pazarlarıydı. Gemilerle kente getirilen esirler için iskele ve limanlarda kişi başına 2–150 akçe vergi alınır, işlemleri tamamlananlar esircilere [esir tüccarı] verilirdi. Esirciler, Esirciler Kethüdası ve Esirciler Şeyhi’nin yönetim ve denetiminde örgütlenmişlerdi. Müslüman olmayanların esir ticareti yapması yasaktı. Esir pazarında satışlar açık arttırmayla yapılırdı. Bu satışlarda, esirci odalarındaki köle ve cariyeler alıcıların önüne çıkarılır ve fiyatlarda esirlerin fiziksel özellikleri önemli rol oynardı. Satışları devlet adına Esirci Emini denetler, kırkta-bir oranında da resim alırdı.
Köle emeğine dayalı üretimin yaygın olmadığı Osmanlı Devleti’nde köleler ev hizmeti, câriyelik, çocuk bakımı gibi değişik işler için alınırdı. Sevap işlemek için azat etmek üzere esir alanlar da olurdu. Bazı zengin kişiler ve esirciler çocukları 6-7 yaşlarında iken satın alarak yeteneklerine göre değişik alanlarda yetiştirir ve yüksek fiyatla satarlardı. Bunlar genellikle saray ve konaklara alınırdı. Zamanla esir pazarlarının disiplini bozuldu. Yedikule ile Topkapı arasındaki sur dibi semtlerde kaçak esir ticareti yapılmaya başlandı. Cariyelerin sözde satılması, gerçekte ise kiraya verilmesi önü alınamayan bir fuhşa yol açtı. 1847′de Abdülmecit esir ticaretini yasakladı; esir pazarları da kaldırıldı. Buna karşın esir ticareti, gizli olarak Osmanlı Devleti’nin sonuna değin sürdü.
Köleliğin bütün dünyada yasaklanmasından sonra XX. yüzyılda Almanya’da Nazi iktidarına değin Batı dünyasında köleliğin aşırı biçimlerine rastlanmadı. Naziler, kurdukları zorunlu çalışma kamplarında topladıkları milyonlarca siyaset ve din adamıyla savaş tutsağını insanlık dışı koşullar altında ölüme terk ettiler ya da işkenceyle öldürdüler. 1948′de II. Dünya Savaşı ertesinde kurulan Birleşmiş Milletler [BM] , her türlü köleliğin ve zorla çalıştırma usulünün bütün dünyada ortadan kaldırılması gerektiğini ilan etti. Ama bu konuyu inceleyen komisyonlar, azgelişmiş ülkelerin bir çoğunda köleliğin farklı biçimlerde sürdüğünü ortaya çıkardılar. Buralarda çocukların çalıştırılması, sömürülmesi, kadınların eş olarak satın alınması sık rastlanan durumlardır; ayrıca insanlar borç karşılığında hizmet etmek durumunda da kalmaktadır. Vârislere de geçen bu borç karşılığı hizmet yükümlülüğü, kurtulunması genellikle zor olan ve gerçek anlamda köleliğe çok yakın düşen bir uygulamadır. [50]